Milieuactivist George Monbiot: ‘De mensheid is een groep altruïsten geleid door psychopaten’

Volgens de vermaarde Britse milieuactivist George Monbiot gaat de wereld naar de verdoemenis, maar heeft de mens het in zich om het tij te keren. ‘Ik leg mijn lot niet in de handen van de technologie. Ik leg mijn lot in de handen van de menselijke natuur.’

De homo economicus – altijd rationeel en uit op eigenbelang – blijkt een heel goede beschrijving van de chimpansee, maar niet van de mens”, zegt de bioloog, politiek activist en auteur George Monbiot. “Een moederchimpansee zal haar eten vaak maar delen na lang aandringen van haar jong. Mijn vrouw doet hetzelfde met chocolade, maar doorgaans gedraagt de mens zich toch anders.”

In het Verenigd Koninkrijk is Monbiot een van de bekendste stemmen in het debat over klimaatverandering en geniet hij faam als een genadeloze criticus van de politieke en economische actualiteit, onder meer in een column in de kwaliteitskrant The Guardian. Op bezoek in Brussel, op uitnodiging van de Europese denktank Full Circle, legt hij uit hoe de mens van nature altruïstisch is. Het is het uitgangspunt van zijn jongste boek, dat onlangs in het Nederlands verscheen onder de titel Uit de puinhopen. Een nieuwe politiek in een tijd van crisis.

Over welke crisis hebt u het precies?

GEORGE MONBIOT. “Het is een combinatie van crisissen. Ten eerste is er de milieucrisis. De instorting van het klimaat – ik gebruik bewust het woord klimaatinstorting en niet klimaatverandering – is daar maar één onderdeel van. De instorting van de biodiversiteit en ecosystemen gaat nog sneller. Ten tweede is er de economische crisis, die tot een nooit geziene concentratie van rijkdom en een gigantische ongelijkheid heeft geleid. Ten derde heb je een politieke crisis, die volgt uit de doctrine dat de overheid niet tussenbeide mag komen om de ongelijkheid aan te pakken, het milieu te beschermen of de klimaatverandering tegen te gaan. De markt moet bepalen welke richting we uitgaan. Daardoor staat het geloof in de politiek zo onder druk. Die drie crisissen lopen door elkaar en versterken elkaar.”

Het jongste klimaatrapport van de Verenigde Naties lokte veel reactie uit en onlangs nog riepen een paar honderd economen op niet langer economische groei na te streven. Gelooft u dat er een gevoel van hoogdringendheid ontstaat?

MONBIOT. “Bij een bepaalde groep mensen is er meer urgentie, maar het is een kleine minderheid. De crisissen geven net zo goed de kans aan demagogen om het beleid in de omgekeerde richting te sturen. Net op het moment dat we redelijke antwoorden nodig hebben, nemen onredelijke antwoorden de bovenhand. Een deel van het probleem is dat de mensen die redelijke antwoorden voorstaan, zich niet kunnen verzamelen rond een alternatief.”

De brexit en de verkiezing van Donald Trump zijn dus het gevolg van een gebrek aan een alternatief?

MONBIOT. “Laat het mij zo zeggen: hadden we een verhaal klaar gehad, dan waren die uitslagen wellicht een andere richting uitgegaan.”

U hebt dat verhaal ook niet klaar, geeft u toe. Maar wat zijn de bouwstenen?

MONBIOT. “In een notendop: het heersende verhaal heeft ons ervan overtuigd dat de mens van nature hebzuchtig is. ( Ironisch.) Hoe meer we ons eigenbelang nastreven, hoe beter de maatschappij zal zijn. We moeten onze gemeenschappen economisch en politiek heropbouwen, we moeten het gevoel van controle over het dagelijkse en het politieke leven herstellen en opnieuw het gevoel krijgen ergens bij te horen. Dat is het geraamte, dat uiteraard nog veel concrete invulling vergt.”

U spreekt ook over een vervreemdingscrisis.

MONBIOT. “Dat woord heeft vele betekenissen. Karl Marx had het over de vervreemding van het werk dat we doen. Het gaat ook om vervreemding van elkaar en van de samenleving. Dat is een toenemend probleem. Er is de vervreemding van de natuur. Vervreemding van onszelf ook. Wie we zijn en wat we nodig hebben, is vervangen door consumentisme en het geloof dat we onze problemen kunnen oplossen door rijker te worden en met een blitsere wagen te rijden. We streven allemaal naar een zwembad in plaats van samen te werken om onze problemen op te lossen.”

Die vervreemding is zo sterk dat we tegen onze eigen natuur handelen?

MONBIOT. “Centraal in onze economie staat dat ons lot een strijd is van allen tegen allen en dat de beste mag winnen. Dat is een totaal verkeerde interpretatie van de menselijke natuur. Het is bewezen dat eenzaamheid tot veel psychische, maar ook fysieke problemen leidt. Het is gewoon ongezond chronisch eenzaam te zijn, het is even slecht als vijftien sigaretten per dag roken. Alle vakgebieden, van de psychologie tot de neurowetenschappen en de evolutionaire biologie, komen tot dezelfde vaststelling: we zijn een van de meest sociale wezens op aarde. We zijn een soort die echt niet op zichzelf kan leven.

“Onze dominante waarden zijn gemeenschapsgevoel, familieverwantschap, altruïsme en empathie. We hebben allemaal wat hebzucht in ons, maar het bengelt bij de meeste mensen onderaan in hun prioriteitenlijstje. Er zijn uitzonderingen, mensen bij wie het eigenbelang primeert. Misschien is het toeval, maar onderzoek toont dat dat vaker het geval is bij economen, politici en bedrijfsleiders ( lacht). Onze economische en politieke leiders zijn vaak atypische mensen. De mensheid is eigenlijk een grote groep altruïsten, die geleid wordt door een kleine groep psychopaten ( lacht). We moeten niet toelaten dat die groep ons zonder enig wetenschappelijke bewijs komt vertellen wie of hoe we zijn.”

Economen zullen ter verdediging inroepen dat de homo economicus een vereenvoudiging is die het mogelijk maakt in modellen te denken en nooit bedoeld is als een voorstelling van de werkelijkheid.

MONBIOT. “Het concept is ontstaan als een gedachte-experiment, nadien is het een model geworden, nog later een beschrijving van de werkelijkheid en tot slot een doel: dit is hoe we zouden moeten zijn. Het heeft dus wel degelijk een impact op de echte wereld. Het mooie is dat we de menselijke natuur niet hoeven te veranderen, we moeten haar weer blootleggen.”

De mens wordt ertoe aangezet tegen zijn natuur te handelen. Geldt hetzelfde voor bedrijven?

MONBIOT. “In de roman The Grapes of Wrath schrijft John Steinbeck: “Het komt voor dat geen enkele bankier wil doen wat de bank doet, en toch gebeurt het.” Bedrijven hebben een interne logica die de menselijke natuur onderdrukt, zelfs bij de bedrijfsleiding. De wil om bijvoorbeeld sneller te groeien dan de concurrentie maakt dat je beslissingen neemt die je in een andere situatie wellicht niet zou nemen. Collectief worden beslissingen genomen waar geen enkel lid van de organisatie individueel mee zou hebben ingestemd.”

Hoe kunnen we dat voorkomen?

MONBIOT. “Het duidt erop dat de structuur verkeerd zit. De vraag is niet of mensen goed of slecht zijn, mensen worden er structureel toe aangezet slechte dingen te doen. Daarom is regulering zo belangrijk. Het kan perfect dat iedereen in een bedrijf akkoord gaat dat het onverantwoord is iets te doen, maar dat de bedrijfslogica voorschrijft toch door te gaan. Daarom kun je sommige zaken niet aan de markt overlaten, maar moet de overheid tussenbeide komen en zulke dingen gewoon niet meer toelaten.”

U staat niet alleen met uw oproep voor een andere economie en politiek, maar die ideeën worden niet gedragen door een breed publiek.

MONBIOT. “We zijn heel erg traag geweest in het mobiliseren van mensen. Sterker nog: we waren gewoon traag in het besef dat we moesten mobiliseren. Links was lang verdeeld tussen sociaaldemocraten en communisten. Geen van beide heeft de antwoorden op de uitdagingen van de 21ste eeuw.

“Waarom duurt het zo lang? Omdat we zelfvoldaan zijn geweest. We hebben ons later verrassen in onze slaap. We dachten dat we de antwoorden klaar hadden, terwijl dat niet het geval is. Zodra we de kans kregen door de instorting van de economie na de financiële crisis, werd dat pijnlijk duidelijk. Het dominante verhaal kun je niet weerleggen met enkel feiten en cijfers. Er is een nieuw verhaal nodig ter vervanging van het huidige economische denken.”

Er is toch een verhaal: technologisch optimisme. Technologie zal de wereld redden.

MONBIOT. “Dat is gewoon niet waar. We hebben technologische ontwikkelingen nodig. Ze zullen deel uitmaken van het antwoord, maar ze zijn niet het antwoord op zich. We moeten niet alleen betere vliegtuigen maken, we moeten minder vliegen.”

Minder vliegen, minder consumeren. Er zijn op de wereld een paar miljard mensen die er net van dromen dat allemaal meer te kunnen doen. Hoe kunt u die mensen uitleggen dat ze die dromen moeten opbergen?

MONBIOT. “Het probleem is dat iedereen zichzelf ziet als een tijdelijk mislukte miljonair. De theorie zegt dat we allemaal een winnaar kunnen zijn, terwijl in een systeem van winnaars en verliezers per definitie maar een kleine minderheid kan winnen. We moeten dus uitgelegd krijgen dat een systeem dat voor het algemeen belang zorgt, beter is voor iedereen. Daarvoor moeten we het opnemen tegen decennia van propaganda die vertelt dat iedereen een miljonair kan zijn. Op veel plaatsen is er nochtans geen sociale mobiliteit meer. De kans is even groot dat je de loterij wint. Alleen maken redelijke argumenten weinig indruk vandaag.”

Moet je niet in technologie geloven om een depressie te vermijden?

MONBIOT. “Ik denk dat technologie ons zal helpen, maar ik leg mijn lot niet in de handen van technologie. Ik leg mijn lot in de handen van de menselijke natuur. Ik ben pessimistisch over wat we als mens allemaal doen, maar ik ben optimistisch over wat we zijn.”