3 lessen voor de volgende pandemie: ‘Grijp snel in, maar hou lockdowns kort en mild’

In volle coronacrisis voorkwamen de beleidsmakers ten koste van grote economische schade een implosie van de gezondheidszorg. Maar welk beleid levert tijdens een pandemie de beste gezondheidsresultaten op tegen de laagste kostprijs? Tijs Alleman, verbonden aan de UGent en de Johns Hopkins University, ging in een doctoraat op zoek naar de ideale beleidsmix. Dit zijn de aanbevelingen om de volgende pandemie niet alleen doeltreffend maar ook efficiënt te lijf te gaan.

De welvaartswinst van een uitgekiende pandemiestrategie kan groot zijn. Door het strenge ingrijpen van de overheid in maart 2020 daalde het Belgische bbp met 5,4 procent, liep de tijdelijke werkloosheid hoog op, en diende de overheid tientallen miljarden euro’s steun te geven aan bedrijven om nog meer falingen te voorkomen.

De beleidsmakers grepen drastisch in om de besmettingscurves plat te slaan, gewapend met modellen die het aantal besmettingen voorspelden. “Deze modellen zagen echter de sociaaleconomische impact van maatregelen zoals een lockdown over het hoofd. De focus lag vooral op het inperken van de epidemie”, zegt Tijs Alleman, een van de modellenbouwers tijdens de pandemie en verbonden aan de faculteit Bio-ingenieurswetenschappen van de UGent en de Johns Hopkins Bloomberg School of Public Health, gevestigd in het Amerikaanse Baltimore.

De reactie van de beleidsmakers om de volksgezondheid te beschermen was uiteraard logisch. Naast de overlijdens ten gevolge van covid-19, was er ook de minder zichtbare schade veroorzaakt door langdurige covid en door het uitstellen van operaties en behandelingen.

“We meten deze schade aan de hand van het aantal verloren kwalitatieve levensjaren, waarbij één kwalitatief levensjaar gelijk is aan één jaar geleefd in perfecte gezondheid. In 2020 schatten we het aantal verloren jaren op ruim 143.000, tot de helft te wijten aan het uitstellen van operaties, en voor telkens een kwart aan covid-overlijdens en langdurige covid.

“Een bedrag op een kwalitatief levensjaar plakken is delicaat, maar de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) hanteert een vork van 1 tot 3 keer het bbp per capita. Het verlies van 143.000 kwalitatieve levensjaren komt dan overeen met een gezondheidsschade van 5,8 tot 17,3 miljard euro, of omgerekend 1,1 tot 3,2 procent van het bbp. De gezondheidsschade valt dus zeker niet te verwaarlozen tegenover de economische schade”, zegt Tijs Alleman.

Om te achterhalen welke maatregelen de schade aan de volksgezondheid kunnen beperken tegen de laagste economische kostprijs, ontwikkelde Tijs een model dat tegelijk de verspreiding van de ziekte en de economische schade kan becijferen, alsook rekening kan houden met complexe gedragswijzigingen van de bevolking. Dat model moet de beleidsmakers helpen om een pandemie zo efficiënt mogelijk onder controle te krijgen. Dat levert de volgende adviezen op die beleidsmakers bij de volgende pandemie ter harte kunnen nemen.

1. Reageer zo snel mogelijk

“Bij een pandemie met een exponentiële besmettingscurve is het van cruciaal belang dat de overheid tijdig de ernst van de situatie inziet en de bevolking waarschuwt. We hebben echter de neiging om een abstracte dreiging zoals een pandemie te onderschatten. Eén of twee dagen sneller reageren maakt een wereld van verschil”, zegt Tijs Alleman.

“België ging op 15 maart 2020 in lockdown, maar diezelfde lockdown op 12 maart had geresulteerd in slechts de helft van de instroom op intensieve zorgen. Was België pas op 18 maart in lockdown gegaan, dan hadden we zelfs met onze zeer strenge maatregelen Bergamo-toestanden gehad en had onze gezondheidszorg het begeven. De lockdown van 15 maart kwam dus net op tijd. Hoe sneller je ingrijpt om de exponentiële groei van de besmettingscurve af te remmen, hoe minder hard de maatregelen moeten zijn om de gezondheidszorg te beschermen, en dus hoe lager de economische schade zal zijn.”

‘Een efficiënte lockdown bestaat uit verplicht telewerk waar dat kan, een kortstondige sluiting van de scholen van twee weken en het sluiten van een beperkt aantal sectoren, zoals de horeca, recreatie- en evenementensector’

Tijs Alleman, UGent

2. Hou lockdowns kort en mild

De eerste lockdown in het voorjaar van 2020, toen alle economische activiteiten verboden werden waarbij geen afstand kon worden gegarandeerd, was behoorlijk drastisch. “Het kwam de facto neer op het platleggen van de volledige economie, uitgezonderd essentiële activiteiten, en was een zeer effectieve maar dure maatregel om de besmettingscurve te breken. Mildere lockdowns slagen er ook in om het gezondheidssysteem te vrijwaren tegen een veel lagere economische kostprijs.

“Een efficiënte lockdown bestaat uit verplicht telewerk waar dat kan, een kortstondige sluiting van de scholen van twee weken en het sluiten van een beperkt aantal sectoren, zoals de horeca, recreatie- en evenementensector. De maximale daling van het bbp zou in dit scenario van een milde lockdown slechts 15 procent geweest zijn in het tweede kwartaal van 2020, tegenover 24 procent bij een strikte lockdown, terwijl het effect op de besmettingscurve bijna even groot is,” zegt Tijs Alleman.

Beleidsmakers moeten ook rekening houden met het complexe gedrag van de bevolking tijdens een pandemie. “We mogen lockdowns niet langer aanhouden dan strikt noodzakelijk”, zegt Tijs Alleman. “Een te lange, te harde lockdown om de besmettingscurve volledig neer te slaan zal leiden tot wrijving met de bevolking. Mensen willen dan een snelle terugkeer naar het normale leven en aanvaarden de nog geldende maatregelen steeds minder. Worden de maatregelen uiteindelijk versoepeld, dan blaast dit gedrag de pandemie snel nieuw leven in. Dat leidt zelfs naar een nieuwe, nog hogere piek in het aantal ziekenhuisopnames.”

‘Beleidsmakers moeten er rekening mee houden dat het opbouwen van groepsimmuniteit tijd kost. Intussen zorgt ons gedrag voor meerdere golven in de besmettingen’

Tijs Alleman, UGent

Uw en mijn gedrag zorgt ervoor dat een pandemie in golven verloopt, tot er met behulp van een vaccinatiecampagne voldoende groepsimmuniteit is opgebouwd. “In het begin van een golf onderschatten mensen de ernst van de situatie, wat de baan vrij maakt voor de exponentiele verspreiding van het virus. Maar na de piek in het aantal ziekenhuisopnames blijven mensen te lang angstig. We blijven ons gedrag na een golf ook vrijwillig aanpassen om besmetting te voorkomen, waardoor de epidemie verder aan kracht verliest. In het dal van de golf verliezen we opnieuw onze waakzaamheid en kan de cyclus zich herhalen. Zo ontstaat die typische golfbeweging in het aantal besmettingen. Beleidsmakers moeten er rekening mee houden dat het opbouwen van groepsimmuniteit tijd kost. Intussen zorgt ons gedrag voor meerdere golven in de besmettingen. Plannen op de lange termijn is dus de boodschap”, zegt Tijs Alleman.

3. Niets doen is geen optie

Volstaat een vrijwillige gedragsaanpassing bij de bevolking om een pandemie te beheersen? Anders gezegd, zijn lockdowns wel nodig? Zweden paste een strategie gebaseerd op vrijwillige gedragsaanpassing met succes toe. Strenge lockdowns bleven er uit, zonder dat de ziekenhuizen overspoeld worden.

“Vroege en vrijwillige gedragsaanpassingen zijn beter dan late en door de overheid geforceerde gedragsaanpassingen met sluitingen van economische activiteiten”, zegt Tijs Allema. “Maar de Zweedse aanpak zou in België allicht niet gewerkt hebben. De bevolkingsdichtheid is nu eenmaal lager in Zweden en de Zweedse overheid informeerde de burgers sneller over de ernst van de situatie. Mogelijk hebben de Zweden ook beter de overheidsadviezen opgevolgd, omdat ze meer vertrouwen hebben in de overheid, maar dat kunnen we niet hard maken.

“In België volstond een vrijwillige gedragsaanpassing allicht niet en waren er dus ook geforceerde gedragsaanpassingen, zoals het sluiten van de horeca, nodig om het gezondheidssysteem te vrijwaren. Als mensen zien dat de ziekenhuizen de toestroom van patiënten niet meer aankunnen, dan passen ze uiteraard ook vrijwillig hun gedrag aan uit angst om besmet te worden en dat veroorzaakt ook economische schade. Het gros van de bevolking gaat immers niet vrolijk op een terras zitten wanneer er een nieuw en gevaarlijk virus zich aan het verspreiden is. Niets doen heeft ook een kostprijs, en deze kan zelfs groter kan worden dan die van een lockdown.”

Lees ook: