Hoe betalen regeringen oorlogen?

De inval van Rusland in Oekraïne heeft geleid tot een sterke stijging van de defensie-uitgaven. Waar komt dat geld vandaan?

In april volgend jaar zullen de Denen voor het eerst in meer dan drie eeuwen moeten werken op Gebedsdag, nadat de regering de religieuze vrije dag deels heeft geschrapt om de extra defensie-uitgaven te kunnen betalen. Het besluit was impopulair: in een opiniepeiling was 70 procent van de Denen ertegen. Maar economen hebben Kopenhagen geprezen voor het invoeren van een plan om de stijgende defensierekening te betalen, in tegenstelling tot veel andere regeringen.

“Niemand wil meer belastingen betalen. Maar tegelijk wil iedereen ook een betere defensie en goede gezondheidszorg”, aldus John Llewellyn, voormalig hoofd economische prognoses bij de OESO. “Op een gegeven moment zal de kwestie in de publieke arena worden gedwongen, omdat niemand duidelijk weet hoe het geld bij elkaar moet worden gebracht.”

Japan, dat zich zorgen maakt over de opkomst van China en het risico op oorlog in de Indo-Pacific, heeft niet gespecificeerd hoe het de geplande toename van zijn defensiebudget met twee derde tegen 2027 wil financieren. Het Verenigd Koninkrijk, ongerust door de Russische agressie, wil zijn militaire uitgaven verhogen tot 2,5 procent van het bruto binnenlands product (bbp), maar alleen als “de fiscale en economische omstandigheden het toelaten”. Duitsers willen hun defensie-uitgaven verhogen, maar niet als dat betekent dat ze een feestdag moeten missen. Frankrijk heeft niet gedetailleerd aangegeven hoe het de geplande stijging van 40 procent van zijn militaire budget in de komende vijf jaar zal betalen. Hetzelfde geldt voor Polen, dat zijn uitgaven bijna wil verdubbelen tot 4 procent van zijn bbp.

Algemeen geldt dat korte, hete oorlogen worden gefinancierd door extra te lenen, terwijl lange, koude oorlogen worden gefinancierd door belastingen.

Grote vijf

De vraag hoe oorlogen te betalen is zo oud als de oorlog zelf. De Romeinse staatsman Cicero zei dat oneindig geld het zenuwstelsel van oorlog is. In 1694 werd de Bank of England opgericht om Willem III de oorlog met Frankrijk te helpen financieren. Vandaag lijken uitgaven meer eindig in een omgeving van stijgende rentetarieven en hoge overheidsschulden.

Europa zit midden in zijn grootste gewapende conflict sinds 1945. De geopolitieke spanningen tussen China en Taiwan nemen toe. Iran heeft binnenkort misschien een kernwapen. Daarnaast kunnen mondiale uitdagingen, zoals klimaatverandering en migratie, regeringen dwingen veel geld uit te geven.

Het Stockholm International Peace Research Institute (Sipri) berekende dat de wereldwijde defensie-uitgaven vorig jaar met 4 procent stegen tot een record van 2,24 biljoen dollar. Dit jaar zullen ze blijven stijgen, zelfs nu hogere rentetarieven de leenkosten van overheden verhogen. Economen als Lawrence Summers, voormalig minister van Financiën van de Verenigde Staten, en Olivier Blanchard, voormalig hoofdeconoom bij het Internationaal Monetair Fonds, hebben gesuggereerd dat hogere defensie-uitgaven zelfs kunnen bijdragen aan een hogere rente.

“Eén scenario is dat landen die hun defensie-uitgaven in 2022 al hadden verhoogd, dat blijven doen, terwijl landen die hebben gezegd dat ze hun defensie-uitgaven in 2023 zullen verhogen, daar ook mee beginnen”, zegt Diego Lopes Da Silva, senior onderzoeker bij Sipri’s programma voor militaire uitgaven en wapenproductie.

De cijfers van de grootste vijf defensie-uitgevers ter wereld zijn verbijsterend. In de Verenigde Staten hebben politici tijdens de besprekingen over het schuldenplafond een uitzondering gemaakt om de militaire uitgaven met 3 procent te laten stijgen tot 886 miljard dollar in 2024. Het defensiebudget van China, dat door Sipri wordt geschat op 292 miljard dollar, ligt op koers voor de 29ste jaarlijkse stijging op rij. Rusland, dat vorig jaar naar schatting 86 miljard dollar aan defensie uitgaf, heeft gezegd dat er “geen financieringsbeperkingen” zijn voor zijn oorlog tegen Oekraïne, ook al blijft het budget geheim. India is van plan zijn defensiebudget komend jaar met 13 procent te verhogen tot 73 miljard dollar, terwijl Saudi-Arabië, bang voor een nucleair Iran, 7,5 procent van zijn bbp uitgeeft aan defensie.

In de NAVO haalden vorig jaar slechts zeven van de 31 leden het doel van 2 procent van het bbp voor defensie-uitgaven. Als ze dat allemaal zouden doen, zouden de uitgaven met meer dan 150 miljard dollar per jaar stijgen, blijkt uit onderzoek van de FT.

Hogere inflatie

Hoewel oorlog een van “de duurste en minst productieve menselijke activiteiten” is, merkte James Grant, een financieel historicus en redacteur van de Grant’s Interest Rate Observer, op dat er “ook een tendens is dat vrede periodiek in ons gezicht explodeert”. Hij voegde eraan toe: “Als dat gebeurt, is er vaak een samenloop van beloften om te betalen en het drukken van geld.”

Als algemene regel geldt dat “korte, hete oorlogen” die een plotselinge stijging van de uitgaven vereisen, worden gefinancierd door extra te lenen, terwijl “lange, koude oorlogen” die langdurige defensie-uitgaven vereisen, worden gefinancierd door belastingen.

De napoleontische oorlogen en de Eerste en de Tweede Wereldoorlog werden grotendeels gefinancierd door schulden. Tijdens de lange decennia van de Koude Oorlog financierde het Westen zijn defensie-uitgaven daarentegen met hogere belastingen. In de kwarteeuw die voorafging aan de val van de Berlijnse Muur stegen de belastinginkomsten in de OESO-landen gemiddeld van 25 naar meer dan 32 procent van het bbp, terwijl de schuldniveaus over het algemeen daalden.

“Voor korte oorlogen kunnen overheden de uitgaven financieren door te lenen”, zegt James Macdonald, auteur van A Free Nation Deep in Debt, een geschiedenis van overheidsfinanciën en oorlogen. “Maar hoe langer een oorlog duurt, hoe meer je andere methoden moet gebruiken, zoals belastingen.”

Oorlogen gaan ook vaak gepaard met een hogere inflatie en een verlaging van de rentetarieven. Tijdens de Tweede Wereldoorlog stegen de groothandelsprijzen in de Verenigde Staten met gemiddeld 8,2 procent per jaar, zelfs toen de rente op langlopende schulden werd vastgesteld op 2,5 procent – een kloof die Washington hielp om de waarde van de obligaties die de Verenigde Staten uitgaf, weg te blazen. “Alle oorlogen gaan over het algemeen gepaard met enige inflatie. Politici houden er niet van belastingen te heffen om oorlogen te betalen en inflatie is een verborgen belasting”, zegt Richard Sylla, coauteur van A History of Interest Rates.

Economen vermoeden dat om de defensie-uitgaven op lange termijn weer op te bouwen, die sinds de val van de Berlijnse Muur in alle OESO-landen met een derde zijn gedaald, een mix van hogere belastingen en bezuinigingen elders nodig is. “Je kunt niet om de politiek heen”, zegt Llewellyn. “Samenlevingen staan voor een aantal dilemma’s en er moeten moeilijke keuzes gemaakt worden.”