Historicus Niall Ferguson: ‘Het verhaal van de 21ste eeuw zal Chimerica heten’

De provocatieve Stanford-historicus Niall Ferguson gelooft niet dat de hoogtijdagen van de Verenigde Staten geteld zijn. De Europese Unie daarentegen moet in actie schieten als ze de 21ste eeuw wil overleven.

De historicus Niall Ferguson (18 april 1964) staat bekend om zijn provocaties en spierballentaal. Halverwege het gesprek in zijn werkkamer op Stanford zwaait hij met het boekje On Tyranny, waarin Timothy Snyder van Yale University de huidige tijd vergelijkt met de jaren dertig. “Wat een dom boek!” roept Ferguson. “Als alles wat je ooit hebt bestudeerd de jaren dertig is, gaat alles daarop lijken. Dan krijg je dwaze boeken als dit. De analogie met de jaren dertig is nonsens. De gebrekkige historische kennis van de mensen die de politiek becommentariëren, is een van de grootste problemen van het moment.”

Ons bezoek komt de overigens charmante Schot niet zo goed uit, want Ferguson probeert de laatste hand te leggen aan een nieuw boek over de Amerikaanse netwerkrevolutie, die haar wortels heeft op de universiteit in Silicon Valley. Maar voor een gesprek over Donald Trump maakt hij tijd. Ferguson vertelt geduldig hoe hij vorig jaar ontdekte dat de founding fathers voorzagen dat een figuur als Trump president zou worden. “Als je de toespraken en de brieven van Alexander Hamilton leest, dan zie je hoe duidelijk hij het probleem van een demagoog voorzag. De grondwet is zo ontworpen dat een demagoog de republiek niet omver zou kunnen werpen. Dat maakt de Verenigde Staten exceptioneel. De grondwet is veel robuuster dan die van enig ander land en dat is een groot voordeel. Het komt erop neer dat het besturingssysteem vrijwel crashproof is. In dit land kan veel misgaan zonder dat het systeem instort. Daarom zullen de VS nog sterk zijn aan het einde van de 21ste eeuw.”

Heel anders is zijn oordeel over de Europese Unie. “Het Romeinse Rijk was veel succesvoller en wist invasies te doorstaan. Als ik kijk naar de Europese Unie, dan zie ik de slechtste editie van Microsoft Windows, het systeem dat me deed overschakelen naar Mac. Het idee van Angela Merkel als de nieuwe leider van de vrije wereld is de grootste nonsens die de jongste vijf jaar uit de journalistiek is gekomen.” Van Trump wordt volgens Ferguson een onterechte karikatuur gemaakt. “Weet je wat helemaal lachwekkend is? De bewering dat Trump een ??tiran is. Hij is juist een van de zwakste presidenten die we ooit hebben gezien.”

Populisten boeken geen resultaten

Volgens Ferguson zijn het niet de grote krachten, maar individuen zoals Trump en ogenschijnlijke details zoals afwijkende kiessystemen die de loop van de geschiedenis bepalen. Ferguson mag graag de lessen van de geschiedenis extrapoleren en toepassen op de actualiteit. “Mensen die het verleden te bestuderen voor hun eigen belang, zijn antiquairs. Ik bestudeer het verleden om plausibele toekomstscenario’s te schetsen.” Zo kwam hij in aanloop naar de crisis van 2007 tot het inzicht dat een economische neergang nakend was. Het leverde een van zijn vele boeken op: The Ascent of Money.

Ferguson kijkt voor parallellen met het huidige tijdgewricht liever naar de 19de eeuw. “De financiële crisis in 1873 werd gevolgd door een fel verzet tegen niet alleen de vrijhandel, maar ook immigratie en financiële macht. “De Chinezen moeten vertrekken”, was toen de slogan in de Californische politiek. De populisten van de late 19de eeuw waren politiek niet erg effectief. Je kunt de immigratie beperken, etnische groepen discrimineren, tariefmuren opwerpen en banken aan banden leggen, maar daarmee los je de economische problemen niet op. Kijk naar de geschiedenis en je ziet dat populisten altijd moeite hebben resultaten te boeken.”

Trump onderschat

Als tiener was Ferguson een eigenwijze punkrocker en als historicus vooral een provocateur van links. In zijn studententijd in de jaren tachtig waren de meeste studenten tegen de toenmalige Britse premier Margaret Thatcher, terwijl Ferguson geen greintje sympathie had voor hun argumenten. In 2004, het jaar dat de historicus verbonden raakte aan Harvard, riep Time hem uit tot een van de honderd invloedrijkste mensen ter wereld. Ferguson was in 2008 adviseur van de Republikeinse presidentskandidaat John McCain. In 2012 steunde hij Mitt Romney, maar Trump het afgelopen jaar niet. Die onderschatte hij, tot een aantal weken voor de verkiezingen. “Dat Trump het tot president heeft geschopt, is zeer ongebruikelijk. Een deel van zijn beloftes is pure kolder. Het zal heel lastig worden om de economische groei te verdubbelen. De muur? Ik denk dat het voor de show is. Tegenover Mexico blufte Trump. Er vertrekken sowieso al meer Mexicanen uit de VS dan er binnenkomen. Trumpisme is voor een groot deel theater. Dat betekent dat je erg voorzichtig moet zijn dat je retoriek en actie niet met elkaar verwart.”

Anderzijds waarschuwt Ferguson dat Trump niet nog een keer onderschat moet worden. “Zijn belangrijkste troef is dat hij instinctief zwakte weet te detecteren. Zo heeft hij de nominatie en de verkiezingen gewonnen. Dat is belangrijk omdat er veel zwakte is in de wereld. Zijn retoriek werkt. De Mexicanen staan feitelijk zwak tegenover de VS, de Duitsers ook en zelfs de Chinezen in zekere mate.”

Op het gebied van vrijhandel verwacht Ferguson heronderhandelingen. “Maar dat lijkt me niet het einde van de wereld. Het is duidelijk dat globalisering te ver is doorgeschoten. We kunnen perfect een tandje terugschakelen. Ik verwacht op termijn betekenisvolle veranderingen in de relatie met China. Trump had het over invoerheffingen van 45 procent op Chinese producten. Dat zal niet gebeuren, maar het werkt wel om China tot aanzienlijke concessies te dwingen. Ze weten dat hij gelijk heeft. China is veruit de grootste begunstigde van de mondiale vrijhandelsovereenkomst geweest. De regels van de Wereldhandelsorganisatie zijn in hun voordeel omgebogen. We zullen heronderhandelingen zien, maar die zullen geen banen terughalen naar Trumps kiezers in het middenwesten van de VS.”

De vergeten Amerikanen

Ferguson zegt sympathie te hebben voor de aanhangers van Trump. “Trump appelleert aan de frustraties van de mensen die in dit land vergeten waren. Mensen in Brooklyn en aan Harvard en Stanford geven geen mallemoer om hun landgenoten op het platteland van Wisconsin, Michigan en Pennsylvania. De elites hebben die kloof aan zichzelf te danken. De verkiezing was een noodzakelijke catharsis voor de frustratie van die Amerikanen. Ik vrees dat Trump hen zal teleurstellen. Maar ik denk ook dat die mensen realistisch zijn over de kansen op een wonder.”

De historicus neemt ook Trumps belofte uit zijn inauguratiespeech dat hij de macht wil teruggeven aan het volk, met een flinke korrel zout. “Ik denk dat de meeste mensen helemaal niet de macht willen. Regeren is moeilijk. Dat merkt Trump nu ook. Zijn aanhangers willen dat hij de macht wegneemt van een elite die zich niet over hen bekommerde. Het interessante is dat Trump eerst campagne voerde tegen het Republikeinse establishment en vervolgens tegen de Democratische elites. Mijn instinct is de kant te kiezen van de man in de bar in Wisconsin en niet die van Harvard-professoren. Ik deel de perceptie dat de slinger van de globalisering en het multiculturalisme te ver doorgeslagen is.”

Dat de kiezer mogelijk een oor wordt aangenaaid met valse beloftes is volgens Ferguson geen ramp. “Dat was zeker ook gebeurd met Hillary Clinton. Als het fout gaat, zal de man in de bar in Wisconsin schouderophalend zeggen dat in ieder geval is geprobeerd de boel in Washington op te schudden. Ik vind ook dat we het de Britse kiezers moeten vergeven dat ze voor de brexit hebben gestemd. Na alle mislukkingen die ze hebben gezien in Europa is dat begrijpelijk. Het wordt helaas wel de duurste en langste scheiding uit de geschiedenis. Maar dat is geen reden om ze af te blazen. Er is geen weg terug.”

Geen ramkoers met China

Ferguson deelt Trumps sombere analyse over de Amerikaanse economie niet. “Zeggen dat de VS hegemoniale macht verliezen aan China is een oversimplificatie. Als je kijkt naar de wereld en economische netwerken in plaats van naar economische productie of populatie, zijn de VS nog steeds zeer dominant.”

De Chinezen zijn volgens Ferguson zonder meer de meest geloofwaardige concurrenten. “Ze hebben geweigerd hun leven te laten overnemen door Google, Amazon en Facebook. Ze bouwen hun eigen netwerken. Ze hebben enorme bedrijven als Baidu, Alibaba en Tencent. Ik denk nog steeds dat het verhaal van de 21ste eeuw Chimerica zal heten.” Ferguson presenteerde het idee over de symbiotische relatie tussen de twee landen tien jaar geleden. “Ik denk dat het een van mijn betere ideeën was.”

Een harde confrontatie verwacht Ferguson niet. “Sommige adviseurs van Trump, onder wie Steve Bannon, sporen hem aan het spel hard te spelen. Maar de beurs stort zo met 20 procent in als de Amerikaanse president een gevecht aangaat met China. Vrijwel alle grote bedrijven uit de S&P500 hebben belangen in China. Toen Trump agressieve taal begon uit te slaan, stond een rij bezorgde CEO’s voor de Trump-toren.”

Europeanen zijn lanterfanters

Ferguson zegt dat Europa politiek en economisch in slaap is gesust. “De Europeanen hebben het niet eens door dat de hele infrastructuur van het internet, sociale media en e-commerce wordt geleverd door Amerikaanse bedrijven. Wat is het grootste Europese internetbedrijf? Spotify? Big fucking deal!‘ In zijn boek Civilization uit 2011 noemde Ferguson Europeanen al lanterfanters. De welvaart in het Westen is volgens hem deels danken aan religieuze toewijding, die nu in snel tempo verdwijnt. Die ontkerstening maakt Europa volgens Ferguson in de ogen van fanatici zwak. Hij waarschuwt Europa voor decadentie en de “dodelijke omarming van de islam”.

Ook in de Amerikaanse regering wordt met afkeer gekeken naar Europa, weet Ferguson. “Ik denk dat een aantal mensen in Trumps regering ideologisch vijandig staat tegenover de Europese Unie. Steve Bannon in ieder geval. Ik had vorig jaar een lang gesprek met hem. Hij denkt dat de Europese Unie kapot en niet meer te repareren is.” Hij staat in de entourage van Trump volgens Ferguson niet alleen met die mening. “Zijn adviseur Stephen Miller denkt in dezelfde richting, misschien minister van Justitie Jeff Sessions ook. Angela Merkel heeft ook twee desastreuze blunders gemaakt. In de eurocrisis heeft ze de Duitse belangen vooropgesteld en de perifere landen geflest. Een monetaire unie kan volgens mij niet werken zonder transferunie. Alleen idiote Duitsers beweren dat, zonder historische ondersteuning voor dat standpunt. Als tweede zal de vluchtelingencrisis Europa en met name Duitsland fundamenteel veranderen op een manier die niemand kan voorspellen. Het wordt er zeker niet beter op met meer dan een miljoen nieuwe mensen. Merkel heeft een tactisch vernuft, maar strategisch is ze een ramp.”

Ferguson zegt niet alle opvattingen van Bannon te delen, maar spreekt wel van “een interessante ideologische positie”. Bannon denkt dat nationalisme de beste basis is voor het gevecht van de “joods-christelijke beschaving tegen historische vijanden”. Ferguson zegt dat met de diagnose van Bannon niet veel mis is. “Je hebt de snelle teruggang van het christendom in Europa. Dat is voor Amerikanen verbluffend. Dan heb je en de grootschalige immigratie uit islamitische landen. En dan heb je dawa, de verspreiding van het islamisme als politieke ideologie, terwijl wordt gedaan alsof het een religie is. En dan heb je Europese politici die zeggen dat de echte vijand xenofobie is, terwijl moslimbroeders in Europese wijken volgens de sharia leven. Dat is een grote, grote historische fout.”

Culturele uitdaging

De remedie is een stuk ingewikkelder dan de diagnose, zegt de echtgenoot van Ayaan Hirsi Ali, de Somalische academica die zich vijftien jaar geleden opwerkte van vluchteling met een schoonmaakbaantje in Nederland tot een prominente volksvertegenwoordiger en sinds 2006 in de VS woont. “Ik denk dat veel mensen in Nederland beseffen dat mijn vrouw op veel punten gelijk had. Ze zegt terecht dat het islamisme een culturele uitdaging is die niet kan worden opgelost met militaire middelen. Vooral de langzame verspreiding van de ideologie is verraderlijk.”

Ferguson is een notoire euroscepticus, maar hij zegt te vrezen dat het opbreken van de Europese Unie geen zin heeft en de aanpak zelfs moeilijker kan maken. “Als de EU de 21ste eeuw wil doorstaan, zal ze een zinvol beleid moeten ontwikkelen in plaats van de problemen onder het tapijt te schuiven. In Europa wordt vaak gedacht dat niets hoeft te gebeuren tot het gewelddadige extremisme opduikt. Tegen die tijd is het te laat.”