Het Venetië van Afrika spoelt huis na huis de zee in (en niet alleen door de stijgende zeespiegel)

Veel van de snelgroeiende megasteden in West-Afrika dreigen langzaam door de stijgende oceanen te worden overspoeld.

Het ziet er vandaag heel anders uit, maar in haar hoogtijdagen was La Chaumière de “belangrijkste nachtclub in Saint-Louis”, herinnert Cheikh Badiane zich. Als het eb was, verzamelden zich mensenmassa’s op het lange strand om voetbalwedstrijden te spelen op het zand. Maar de laatste jaren, zegt de ouder wordende visser, “zijn er zoveel rampen gebeurd”. La Chaumière is gesloten. De Koranschool langs het water is verdwenen. Een paar jaar geleden, tijdens een verschrikkelijke overstroming, stortte een klein huis naast een moskee in, waarbij de timmerman die er woonde om het leven kwam. Tegenwoordig, als de stormvloed komt, reikt het water tot aan het oorlogsmonument een paar honderden meters landinwaarts. Stukje bij beetje, huis na huis, spoelt Saint-Louis de zee in.

De voormalige koloniale hoofdstad van Senegal, die ook wel het ‘Venetië van Afrika’ wordt genoemd, is een drukke eilandstad gebouwd tussen waterwegen. Daardoor is ze zowel blootgesteld aan het veranderende klimaat als aan de stijgende oceanen. Het smalle schiereiland waarop vissers als Badiane wonen, wordt begrensd door de Atlantische Oceaan aan de westkant en de monding van de Senegalrivier aan de oostkant. Een poging in 2003 om overstromingen tegen te gaan door een kanaal te graven, is mislukt en heeft de situatie verergerd en een hele wijk onder water gezet. Uit een onderzoek dat tien jaar later in opdracht van de Senegalese regering werd uitgevoerd, bleek dat 80 procent van de stad tegen 2080 het risico loopt te overstromen. “Saint-Louis is een stad van water”, zegt Badiane. “Als we niet oppassen, zal alles verdwijnen.”

Toekomstige megahubs

Saint-Louis is niet alleen een voorbeeld van een stad die extreem kwetsbaar is voor klimaatverandering, het kan ook een toekomstvisie zijn. Veel van de snelgroeiende steden in West-Afrika dreigen langzaam in de golven weg te zinken. Over de hele wereld zullen de zeeën de komende halve eeuw naar verwachting gemiddeld met nog eens zo’n halve meter stijgen. Vooral het laaggelegen West-Afrika zal zwaar worden getroffen.

De grote steden die een eeuw of langer geleden door de Europese koloniale machten zijn gebouwd, liggen voor het overgrote deel op kwetsbare zandstranden, vaak in lagunes en nabij mangrovebossen aan de monding van rivieren die voor transport en handel werden gebruikt. In Nigeria bijvoorbeeld ligt Lagos aan weerszijden van een reeks eilanden. Een groot deel van de hoofdstad van Mauritanië, Nouakchott, ligt onder het zeeniveau. Het wordt alleen beschermd door een gordel van duinen, die de golven kunnen doorbreken.

De kuststeden van West-Afrika zijn misschien nog niet de meest zichtbare slachtoffers van de stijgende zeespiegel. Ook verscheidene steden in Azië werden geteisterd door rampen. De helft van Jakarta, de hoofdstad van Indonesië, kwam in 2007 onder bijna 4 meter water te staan, waardoor een half miljoen mensen hun huizen moesten verlaten. Maar de snelheid waarmee West-Afrika verstedelijkt en het bijzonder lage inkomensniveau waarmee dat gebeurt, zullen de gevolgen van de opkomende vloed enorm vergroten. “Deze steden zijn de toekomstige megahubs van het continent”, zegt Kamal Amakrane van het Global Centre for Climate Mobility (GCCM) van de Verenigde Naties. De Wereldbank schat dat kustgebieden ongeveer 42 procent van het bruto binnenlands product van West-Afrika genereren, waar ook 33 procent van de bevolking woont.

Lees verder onder de kaart

Het probleem is niet alleen dat de zeespiegel stijgt. In een groot deel van West-Afrika is het dalen van het landoppervlak een van de grootste oorzaken van stedelijke kustoverstromingen, zegt Rafaël Almar, een geofysicus en oceanograaf aan het Franse Research Institute for Development. Lagos zakt bijvoorbeeld maar liefst 87 millimeter per jaar, deels door slecht onderhouden afwateringssystemen. De meeste kuststeden in de regio pompen ook water uit de grondwaterlagen waarop ze zijn gebouwd, waardoor de aarde onder hen letterlijk door elkaar wordt geschud, benadrukt Marcus Mayr van het Groene Klimaatfonds van de Verenigde Naties.

Economische groei

Dat betekent dat de grond verzwakt, net nu de stijgende temperaturen en het slinkend zoet water steeds meer bewoners van de uitdrogende binnenlanden van West-Afrika naar de kust drijven. Op geen enkel continent zal de bevolking en de verstedelijking in de laaggelegen kustgebieden naar verwachting sneller toenemen dan in Afrika. Volgens een rapport van de Intergovernmental Panel on Climate Change (IPCC) uit 2021 kunnen er in 2030 zo’n 116 miljoen Afrikanen in zulke gebieden wonen. En nergens zal de groei sneller gaan dan aan de kust van West-Afrika. Lagos groeit volgens sommigen nu al met 1 miljoen mensen per jaar. Volgens sommige schattingen zal de 1.600 kilometer lange kuststrook van Lagos tot Abidjan, de hoofdstad van Ivoorkust, tegen 2100 één uitgestrekte megalopolis vormen met wel 500 miljoen inwoners.

Als dat goed wordt beheerd, kan het een enorme motor voor economische groei zijn. Maar het GCCM waarschuwt dat die kuststeden bij de huidige trends tegen 2050 geen bevolkingsmagneten meer zullen zijn. Naarmate de gevolgen van overstromingen en erosie toenemen, zullen hele wijken onbewoonbaar worden, waardoor steden zelf bronnen van klimaatmigratie worden.

Iedereen moet vertrekken

Saint-Louis illustreert hoe moeilijk het is de golven tegen te houden. Frankrijk en de Wereldbank betaalden voor de bouw van een nooddijk, na een catastrofale overstroming in 2007. Maar dure beschermingsconstructies zijn voor de meeste steden in arme landen geen langetermijnoplossing. Verschillende dijken in Senegal zijn ingestort, net als een zeewering in Ghana. De Wereldbank pleit in plaats daarvan voor “natuurgebaseerde” alternatieven, zoals de mangroven en koraalriffen die ooit de kusten beschermden. Maar sommige daarvan “worden zelf bedreigd door klimaatverandering”, stelt Nick Simpson van het Overseas Development Institute in Londen.

Zelfs als de wereld vandaag zou stoppen met koolstof uit te stoten, is het effect van de onverbiddelijk stijgende zeeën onomkeerbaar. Dat betekent dat veel mensen geen andere keuze zullen hebben dan naar hoger gelegen gebieden te verhuizen. Langs het strand in Saint-Louis zijn huizen gemarkeerd om te worden gesloopt. Meer dan 3.000 bewoners zijn naar de andere kant van de stad verhuisd. Meneer Badiane heeft zich er ook bij neergelegd dat hij moet verhuizen. “Iedereen moet vertrekken”, verzucht hij.