Herman Daems over het bpost-debacle: ‘De overheid is in de oude manier van denken blijven steken’

“Wat bij bpost gebeurde, kan gebeuren in elk federaal overheidsbedrijf waar voorzitter, bestuurders en ministers hun rol niet begrijpen, niet willen begrijpen of niet correct invullen”, oordeelt Herman Daems, de éminence grise van deugdelijk bestuur in België.

Alle kritiek die hij gaf op de bestuurscapaciteiten van de overheid werd de voorbije weken nog eens pijnlijk actueel toen het malgoverno bij bpost op straat kwam te liggen. Zowel ministers, politici als bestuurders en medewerkers van het beursgenoteerde overheidsbedrijf lagen onder vuur wegens vermeende belangenvermenging. Wellicht zijn er in een beursgenoteerde onderneming nog nooit zoveel regels van deugdelijk bestuur overtreden als bij bpost het geval was.

In dat verband vindt Daems het verrassend dat de premier pleit voor duidelijke regels. Er bestaan al jaren duidelijke regels voor beursgenoteerde bedrijven, zoals de code voor corporate governance waarvan de toepassing bij koninklijk besluit werd opgelegd. Hoe kan zoiets?

“Het is niet misgelopen bij bpost. Dat bedrijf is opmerkelijk getransformeerd en het is geen stinkend putje. Het is in de relatie tussen bpost en de overheid dat de fouten gemaakt zijn”, zegt Daems. “Mensen hebben zich geschikt naar de wensen van ministers en politici. En kun je hen dat verwijten? Er werden CEO’s geslachtofferd omdat ze het de politici niet naar hun zin maakten.”

Hoe bekeek u de gebeurtenissen bij bpost? Als het complete falen van corporate governance?

HERMAN DAEMS. “Het is niet een falen van corporate governance, het is het falen van corporate governance bij overheidsbedrijven. Corporate governance biedt een kader waarin iedereen zijn rol moet kennen en spelen. Bij bpost lijkt het alsof de overheid en sommige van haar bestuurders de regels van het spel niet kennen, of zich er niet aan willen houden. Dat komt omdat politici gewoon zijn bij meerderheid te regeren. Zij redeneren: wij hebben 51 procent van de aandelen, en dus mogen we doen wat we willen. Maar zo werkt het bij een beursgenoteerd bedrijf natuurlijk niet.”

Lees hieronder verder

Op het kabinet van minister van Overheidsbedrijven Petra De Sutter (Groen) werkten twee mensen die gedetacheerd waren vanuit bpost. Kan dat?

DAEMS. “Dat zou kunnen als de overheid 100 procent van de aandelen van bpost zou bezitten. Dan kun je mensen detacheren. Maar dat kan niet als er andere aandeelhouders zijn. De overheid lijkt vergeten dat de inbreng van privékapitaal ervoor gezorgd heeft dat bedrijven als bpost, Proximus en Brussels Airport naar een hoger niveau gebracht zijn. Maar de consequenties van die gedeeltelijke privatisering lijkt ze niet te aanvaarden.”

Het model van het beursgenoteerde overheidsbedrijf werd zo’n beetje als de beste van twee werelden beschouwd: 49 procent van de aandelen naar de beurs brengen en als overheid toch de controle behouden. Is dit het einde van dat model?

DAEMS. “Met het model op zich is niets verkeerd. Maar je moet het wel correct gebruiken. Wat de overheid gedaan heeft, is het bedrijf naar de beurs brengen en tegelijk blijven doen waar ze zin in heeft. Ze beschouwde het als een free ride: we rijven het geld van de beursgang binnen en blijven de baas spelen. Maar een aandeelhouder, ook al is het de overheid, staat niet boven de beurslogica. Die stimuleert bedrijven om optimaal te presteren en beschermt álle aandeelhouders.”

Zitten bestuurders die door de overheid worden aangeduid niet in een raad van bestuur om de belangen van die overheid te behartigen?

DAEMS. “Dat is het grote misverstand. Je kunt als bestuurder worden aangeduid door de overheid of een politieke partij. Maar eenmaal bestuurder, moet je het belang van de vennootschap dienen. Je zit daar dus niet namens een bepaalde aandeelhouder of partij. Dat gaat zelfs zover dat een bestuurder documenten die hij krijgt op de raad van bestuur in principe niet mag doorgeven aan zijn achterban.”

Aan het omstreden krantendistributiecontract hangen meer dan 3.000 banen vast. Is het fout als aandeelhouder of bestuurder te ijveren voor het behoud van de tewerkstelling?

DAEMS. “Tewerkstelling is belangrijk, maar niet op zich. Ze moet deel uitmaken van een allesomvattende visie en strategie, waarbij je als bedrijf je activiteiten doet groeien en op die manier mensen aan het werk zet. Als het enkel gaat om: hier is 100 miljoen euro subsidie om mensen aan het werk te houden, dan ben je verkeerd bezig. Dan sterft het bedrijf op termijn af, omdat er geen activiteit achter zit die zonder subsidies kan overleven. Geen enkele overheid kan eindeloos subsidiëren, zelfs de NMBS niet.”

Is dit debacle eigen aan bpost? Of kon het ook ergens anders gebeuren?

DAEMS. “Dit kan bij alle federale overheidsbedrijven waar de betrokkenen hun rol niet begrijpen, niet willen begrijpen of niet correct invullen. Ook bij Brussels Airport zijn er problemen. De overheid wil een voorzitter met politieke connecties (Wouter Gabriëls, oud-kabinetschef van Verhofstadt, nvdr). De privépartner geeft de voorkeur aan iemand met managementervaring (Roberte Kesteman, gewezen CEO van Nuon België, nvdr). En dus zit het dossier al een hele tijd geblokkeerd.”

Waarom werkt corporate governance wel bij de bank Belfius, die ook in handen van de overheid is?

DAEMS. “Omdat er daar twee krachtige organen toezicht houden. Enerzijds de Nationale Bank en anderzijds de Europese Centrale Bank. Die zitten er bovenop. Bestuurder van een bank word je niet zomaar. Ik ben zelf veertien jaar voorzitter van BNP Paribas Fortis geweest. Ik kan u verzekeren dat de rapporteringsverplichtingen niet min zijn. Je kunt je als bestuurder van een bank vandaag echt niet veroorloven om verkeerde dingen te doen.”

Ook in Nederland worden overheidsbedrijven goed en onafhankelijk beheerd.

DAEMS. “In Nederland is er een andere cultuur. Daar speelt iedereen zijn rol. In België is er een cultuur van ‘we trekken het ons niet aan’, ‘we doen ons goesting’. Ik vergelijk het graag met een voetbalmatch voor jonge gastjes. Je shot een bal in de lucht en loopt er met z’n tienen achteraan. Zo gaat men in België te werk bij het besturen van een overheidsbedrijf: iedereen doet maar wat. In Nederland stellen ze een ploeg op met een verdediging en een aanval, waarbij iedereen zijn taak kent en afspraken nagekomen worden. Dat is het verschil.”

Raakt dit nog opgelost?

DAEMS. “Alleszins niet in één twee drie. Er moet een hele cultuurverandering komen. Je zit bij bpost in een situatie dat de overheid aandeelhouder én klant is. Dat leidt onvermijdelijk tot problemen. Je moet dus bestuurders vinden die precies weten wat van hen verwacht wordt en die die rol ook correct invullen. Maar ook de CEO en het management moeten weten wat kan en wat niet. Met wat er allemaal in de pers verschenen is, is het duidelijk dat voor bepaalde functies andere mensen zullen moeten aangetrokken worden.”

Lees verder onder de foto

Er is veel te doen over de rol van voorzitter Audrey Hanard, die benoemd is door de PS en over een eigen parallel overlegcircuit buiten de raad van bestuur lijkt te beschikken.

DAEMS. “De rol van voorzitter is die van een koorddanser, die als een evenwichtskunstenaar de belangen van alle stakeholders in evenwicht moet houden. Die rol heeft de voorzitter van bpost niet goed gespeeld. Zij moet precies voorkomen dat er een apart circuit ontstaat. Dat zij als voorzitter contacten heeft met de premier of met minister De Sutter is geen item. Het is normaal dat een bestuursvoorzitter informatie verstrekt over de visie en de strategie van het bedrijf. Maar zij mag natuurlijk niet overleggen met een verantwoordelijke minister over een concreet dossier, zoals in het krantendistributiedossier blijkbaar gebeurd is door haar contacten met minister van Economie en Werk Pierre-Yves Dermagne.”

Dat ze een vergadering had met PS-voorzitter Paul Magnette, hoe moeten we dat catalogeren?

DAEMS. “Alles hangt af van de inhoud van het gesprek. Dat Magnette op bezoek kwam bij bpost, daar zie ik geen graten in. Nogmaals, als voorzitter of CEO van bpost is het normaal dat je contacten hebt met toppolitici en andere bedrijfsleiders. Maar het zou fout zijn tijdens die contacten te negotiëren over bepaalde activiteiten of contracten. Dat kun je niet maken, noch als voorzitter van een overheidsbedrijf, noch als voorzitter van een politieke partij.”

Wat is de oplossing: bpost privatiseren?

DAEMS. “Dat is een van de mogelijkheden. Ofwel stoot de staat het bedrijf volledig af. Ofwel koopt ze het weer in, maar ik denk niet dat ze zich dat financieel kan permitteren. Ofwel gaat de overheid het bedrijf serieus leiden en besturen. In dat geval is er behoefte aan een ernstige professionalisering en disciplinering.”

Lees verder onder deze opinie van Alain Mouton

Er ligt een plan voor om het overheidsbelang in bpost in juni 2024 volledig te concentreren bij de Federale Participatie- en Investeringsmaatschappij SFPIM. Kan dat beterschap brengen?

DAEMS. “Dan heb je al zeker een tussenniveau, dat afstand creëert tussen de vennootschap en de politici. Maar dan moet de SFPIM zich waarmaken als een holding die niet enkel de participaties van de overheid administratief beheert, maar die ook een inhoudelijke bijdrage levert. Het zou zeker niet slecht zijn een document op te stellen waarin de meerderheidsaandeelhouder zijn visie, verwachtingen en ambities met het bedrijf uiteenzet. Dat zou de bestuurders houvast bieden. En op het vlak van deugdelijk bestuur moeten we opletten dat het probleem niet gewoon verschoven wordt naar de SFPIM. Welke bestuurders worden daar aangeduid, en welke rol gaan ze spelen? Als je daar geen mentaliteitswijziging hebt, verschuif je het probleem gewoon naar een ander niveau.”

Als SFPIM die tussenrol gaat spelen, hebben we straks geen minister van Overheidsbedrijven meer nodig?

DAEMS. “Inderdaad. Dan kan wat mij betreft de minister van Financiën, die instaat voor SFPIM, die verantwoordelijkheid overnemen. Hopelijk heeft die dan het gezond verstand om de SFPIM zo veel mogelijk haar werk te laten doen, zonder al te veel politieke bemoeienis.”

Stel dat we bpost zouden privatiseren, zullen we daar geen spijt van krijgen zoals met de verkoop van Electrabel gebeurd is?

DAEMS. “We moeten bpost niet overschatten. Strategisch belangrijk is het bedrijf niet. De brievenpost verliest aan belang en de onderneming wordt steeds meer een pakjesbedrijf. Je kunt je de vraag stellen of pakjes bezorgen een overheidstaak is. Er zijn bovendien veel andere bedrijven die die dienst aanbieden. Ik vind dat we beter moeten nadenken over wat strategische infrastructuur voor dit land is, en daar aandacht aan besteden.”

Stel dat ze u vragen als voorzitter van bpost, welke maatregelen zou u nemen?

DAEMS. “Ik zou mijn tijd nemen, want er moet veel uitgepraat worden. Ik denk dat het belangrijk is precies te definiëren welk soort bedrijf bpost wil zijn: een leverancier van overheidsdiensten, een modern e-commercebedrijf, of allebei. Als het dat laatste is, moet je de rol van aandeelhouder en klant duidelijk scheiden. Je kunt zeggen dat dit nu al het geval was, want minister De Sutter nam de aandeelhoudersrol op en minister Dermagne die van klant. Maar in de praktijk was er een verwevenheid, doordat de klant zich ook als aandeelhouder ging gedragen.

“Ik zou ook opteren voor een onafhankelijke voorzitter, die de relaties met alle betrokkenen kan herstellen en in alle onafhankelijkheid in gesprek kan gaan met alle aandeelhouders en stakeholders. Maar als ik eerlijk ben, denk ik niet dat dit zal gebeuren. De overheid is blijven steken in de oude manier van denken. Het bedrijf bpost is niet meer hetzelfde als twintig jaar geleden en toch gaan de politici er nog op dezelfde manier mee om.”

De PS lijkt ook niet plan om Audrey Hanard te offeren. Kan zij aanblijven?

DAEMS. “Ze zal zich alleszins moeten bezinnen over haar rol. De grote uitdaging zal zijn hoe ze haar geloofwaardigheid kan terugwinnen. Ze heeft fouten gemaakt, maar kan daaruit leren. Een voorzitter van een beursgenoteerd bedrijf mag informatie verstrekken over de strategie en de gang van zaken van een onderneming, maar moet zich beperken tot informatie die publiek bekend is of bekend is bij alle aandeelhouders. Ik herinner me dat Steve Stevaert als vicepremier van de Vlaamse regering uitspraken deed over de intentie om Gimv naar de beurs te brengen. Hij werd stante pede door Jean-Louis Duplat van de CBFA (de toenmalige Commissie voor Bank- en Financiewezen, nvdr) op het matje geroepen. Vicepremier of niet, de regels gelden voor iedereen, zei Duplat. En terecht. De boete voor oud-minister Labille is een hoopgevende illustratie van wat toezichthouders kunnen doen. Ze komt wel erg laat.”