‘Griekenland redden of niet? Die keuze heeft Europa nog altijd niet gemaakt’

Het nieuwe akkoord tussen Griekenland en zijn schuldeisers brengt volgens Harvard-professor Jeffry Frieden geen oplossing. “Europa heeft de moeilijkste keuze nog altijd niet gemaakt. Gaan we Griekenland redden of niet?”

Sinds afgelopen nacht is er een nieuw akkoord tussen Griekenland en zijn schuldeisers. Athene krijgt nog eens een schijf noodhulp van 10 miljard euro. En als de Grieken aan alle voorwaarden van de geldschieters blijven voldoen, kunnen ze vanaf 2018 rekenen op een schuldverlichting. Het derde luik van het akkoord is dat het Internationaal Monetair Fonds (IMF) opnieuw mee rond de tafel gaat zitten. Samengevat is een nieuwe hete Griekse zomer afgewend, maar blijft de kwestie verre van opgelost.

Net vandaag was Jeffry Frieden in Brussel. De Harvard-professor, gespecialiseerd in de geschiedenis van de dollarunie, kwam op vraag van de economische denktank Bruegel spreken over de “lessen voor de euro uit de Amerikaanse monetaire en financiële geschiedenis”. Zijn samenvatting over de vorming van de dollarunie doet niet meteen het beste vermoeden: “Het duurde tachtig jaar en het was een pijnlijk proces dat pas zijn beloop kende met de Amerikaanse burgeroorlog”.

Volgens Frieden zijn er twee bepalende momenten in het verhaal van de dollar. “En beide zijn relevant voor Europa.” Het eerste is wanneer Alexander Hamilton in 1789 een schuldherschikking doordrukt in de nog piepjonge en in nauwe schoentjes verkerende Verenigde Staten. “De federale overheid nam de schulden over van staten, die in sommige gevallen al tien jaar geen afbetalingen hadden gedaan. In andere staten was er uiteraard bijzonder veel verzet tegen die beslissingen”, vertelt Frieden. “Maar sindsdien is er in de VS een centrale instantie die kan ingrijpen op een manier waar iedereen min of meer akkoord mee gaat.”

Het tweede sleutelmoment kwam pas een woelige halve eeuw later. “Na een kredietboom volgde een zware crisis, waardoor acht staten in wanbetaling gingen. Iedereen verwachtte toen dat de overheid zou tussenkomen. Maar de andere staten zeiden: ‘we hebben u als eens gered, we gaan het niet nog eens doen’. Er kwam geen bail-out. Sindsdien weten de staten dat ze verantwoordelijk zijn voor hun eigen financiën.”

Eigenlijk schuift u twee lessen naar voren: er is behoefte aan een centrale overheid en elke lidstaat moet zijn eigen boontjes doppen. Welke weg moet Europa volgen?

Frieden: “Eigenlijk heeft Europa op beide vlakken gefaald. Aan de ene kant zijn de lidstaten er niet in geslaagd een eensgezind en systematisch antwoord op de crisis te bedenken. Aan de andere kant zijn ze er ook niet in geslaagd een geloofwaardig hak in het zand te zetten door te zeggen dat lidstaten niet gered worden. Volgens mij moest er een schuldherschikking gebeurd zijn in de periode 2010-2012. Niet alleen voor Griekenland, maar ook voor de andere probleemlanden. En nadien moest er gezworen zijn dat het nooit meer opnieuw zou gebeuren. Op dit moment is er echter zoveel verwarring over wat er al gebeurd is en wat er nog moet gebeuren, dat alles nog mogelijk lijkt.”

De fout is dus dat we Griekenland nog niet gered hebben, maar ook nog niet failliet lieten gaan?

Frieden: “Klopt. De enige manier om een schuldencrisis definitief te overwinnen is door de problemen op lange termijn op te lossen. Dat was ook de ervaring in Latijns-Amerika. Alleen na ’98, toen er een fundamentele en structurele oplossing voor de schulden kwam, was de regio weer in staat te groeien. Ik denk dat ook Europa pas weer vooruitgang kan maken, wanneer er een deal is over hoe het zal omgaan met de schuldenlast.”

Kan je zo’n deal opzetten met een land dat in het verleden al verschillende keren aan zijn schulden verzaakte? Kan je met andere woorden echt zeggen: één keer, en dan nooit meer?

Frieden: “Dat valt uiteraard af te wachten. Maar als Europa daarnaast werk maakt van de regels die nodig zijn om discipline af te dwingen, en als zo’n deal onderdeel uitmaakt van een breder akkoord over waar Europa heen gaat, dan zal die belofte geloofwaardiger zijn.”

De andere Europese landen redden Griekenland natuurlijk vooral uit eigen belang, bijvoorbeeld uit vrees dat er nog meer twijfel rond de toekomst van de euro zou rijzen. Was dat ook in de VS zo?

Frieden: “Er was zeker een besef onder de staten dat ze samen sterker stonden dan afzonderlijk. En er was een sterke overtuiging dat het land het beter zou doen als geïntegreerde economische ruimte. Er was natuurlijk veel onenigheid over hoe die integratie moest verlopen, zoals er vandaag in Europa discussies zijn over wat de staten zelf moeten doen en wat Brussel moet doen. Maar je vormt geen unie – nu niet, en toen niet – als je niet gelooft dat die unie iets kan bijbrengen wat de lidstaten afzonderlijk niet kunnen bereiken. Er moet een geloof zijn dat het geheel beter is dan de som van de delen. Waarom anders een unie?

Je hoort vaak dat de eurozone onhoudbaar is omdat de verschillen te groot zijn.

Frieden: “Goh, de Verenigde Staten waren ook zeer divers: niet alleen qua inkomens, ook op het vlak van economische activiteit. De stedelijke, industriële en financieel sterke staten in het noordoosten stonden tegenover het agrarische zuiden. Je had met totaal verschillende landen te maken. De ultieme oplossing bleek uiteindelijk een burgeroorlog. Pas nadien was het voor iedereen duidelijk dat de VS één land zouden blijven.”

Dat is niet echt een vrolijk vooruitzicht voor Europa?

Frieden: (lacht) “Ik zeg niet dat er een burgeroorlog nodig is. Maar er was een moment waarop de Amerikanen erkenden dat het beter was om samen te blijven, for better or worse.”

Misschien is er geen oorlog nodig, maar heeft Europa niet op zijn minst een nieuw katalyserend moment nodig om in beweging te komen?

Frieden: “Zelfs dat is niet noodzakelijk. Er zijn genoeg federale landen in de wereld die geen burgeroorlog nodig hadden om een functionerende staat te vormen. Denk aan Canada. Misschien is dat land een beter voorbeeld voor de Europese Unie. Het punt is dat er veel voorbeelden zijn van federaties die functioneren, in het verleden en vandaag. Het is niet makkelijk. Een unie of federatie neemt bijvoorbeeld de belangenconflicten niet weg tussen de verschillende sociaal-economische of regionale groepen. Maar in de federaties die werken is er wel een breed gedragen consensus dat samen beter is dan apart.”

In de VS was een groot staatsman als Hamilton nodig om de staten tot een eenheid te smeden. En aan de wieg van Europa stond een generatie sterke Duitse en Franse leiders. Is dat wat we missen vandaag?

Frieden: “Dat weet ik niet. Er zijn wel veel dingen die men beter had kunnen doen. Een daarvan is de communicatie met het publiek. Het is bijzonder ongelukkig dat de mensen de crisis zien in termen van de goeden tegen de slechten, de hardwerkende Duitsers tegen de luie Grieken. Terwijl dat nooit het probleem was. De crisis volgde uit slecht beleid in heel Europa. Ja, Grieken gingen onverantwoorde leningen aan. Maar Duitse banken stonden ook onverantwoorde leningen toe. En heel Europa had er belang bij om de problemen op de lossen. Maar dat is niet hoe de mensen de dingen zien.”

Bent u optimistisch over de toekomst van Europa?

Frieden: “Kijk, de voordelen van Europese integratie zijn duidelijk. En ik denk dat ook de eurozone potentieel inhoudt. Maar dat zal meer offers vragen van alle lidstaten. Zolang de eurolanden moeite ondervinden deals te sluiten, ben ik niet zo optimistisch over de muntunie. Maar als er meer bereidheid komt om akkoorden te vinden die in het belang zijn van iedereen, neemt mijn optimisme zeker toe.”