Gideon Rachman (Financial Times): ‘Er zit al eens een element van waarheid in wat Poetin zegt’

2023 wordt een scharnierjaar in de strijd tussen autocratische bestuurders en liberale democratieën, voorspelt Gideon Rachman, hoofdcommentator buitenlandse zaken bij de Financial Times. “Een van de lessen die we in het Westen hebben geleerd van de sterke leiders is: de tijd van zelfgenoegzaamheid is voorbij.”

De voor Rusland tegenvallende oorlog in Oekraïne bezorgt Vladimir Poetin hoofdbrekens, Xi Jinping ziet zich verplicht het Chinese zero-covidbeleid bij te sturen onder druk van de grootste straatprotesten sinds die op het Plein van de Hemelse Vrede in 1989, Recep Erdogan staat voor verkiezingen in Turkije en eind dit jaar zijn er voorverkiezingen in Iowa, die veel duidelijk zullen maken over de positie van Donald Trump als presidentskandidaat in de Verenigde Staten. “Dat zijn vier belangrijke ontwikkelingen om naar uit te kijken, die kunnen bepalen of het tijdperk van de sterke leider stilaan zijn beste tijd heeft gehad. Maar als die vier leiders zich makkelijk handhaven, staan we helaas voor een verdere erosie van onze westerse democratieën”, meent Gideon Rachman.

Rachman is sinds 2006 buitenlandcommentator bij de Britse zakenkrant Financial Times en reist in die hoedanigheid de wereld rond. Hij spreekt met leiders, hun adviseurs, oppositieleiders, onderzoekers en dissidenten. Veel van die gesprekken zijn verwerkt in zijn boek Het tijdperk van de sterke man. Daarin schildert hij niet alleen portretten van autoritaire leiders van heel divers pluimage als Poetin, Xi Jinping, Benjamin Netanyahu, Narendra Modi, Jair Bolsonaro, Viktor Orbán, Boris Johnson en Mohammed Bin Salman, hij legt ook verbanden tussen hen en ontleedt hun gezamenlijke ideologie.

Om met de deur in huis te vallen: was 2022 een goed of een slecht jaar voor de sterke leiders?

GIDEON RACHMAN. “Er zijn een paar leiders die het goed hebben gedaan. Orbán raakte herverkozen in Hongarije, Netanyahu is terug aan de macht in Israël, Modi staat sterk in India, Erdogan zit behoorlijk stevig in het zadel. Veel zal afhangen of hij de verkiezingen makkelijk wint. Turkije is toch een soort swing state in de strijd tussen autocratie en democratie, als je dat globaal bekijkt.

“Maar het regime van de sterke leider is natuurlijk een heel gebrekkig model, en uiteindelijk zal het altijd falen. Alleen is het moeilijk te voorspellen wanneer dat proces in gang wordt gezet. Toch zie je nu duidelijke tekens. De inval van Poetin in Oekraïne is precies het soort catastrofale blunder die alle sterke leiders uiteindelijk eens maken. Hoe langer ze aan de macht zijn, hoe eenzamer én onbesuisder ze worden. Ze verliezen voeling met de realiteit, omringen zich alleen met ja-knikkers, worden niet uitgedaagd, en op den duur gaan ze domme beslissingen nemen. Als Poetin faalt, is dat belangrijk, want sinds hij in 1999 aan de macht kwam, is hij uitgegroeid tot hét rolmodel voor de sterke, autocratische leider. Nauwelijks twee dagen voor de invasie noemde Trump hem nog een genie.”

Ook Trump had niet zijn allerbeste jaar, met tegenvallende midterms.

RACHMAN. “Nee, maar het is echt te vroeg om hem af te schrijven. Critici hebben de neiging te snel het einde van Trump te voorspellen, hij is een vechter. Wat wel significant is, is dat mensen in de Republikeinse partij en in de media, zoals bij Fox, zich nu beginnen te distantiëren van hem. Dat is een belangrijk effect van die midterms.

“En ondanks zijn herbevestiging als leider heeft Xi Jinping ook een lastig jaar achter de rug. Hij begon het jaar met te zeggen dat het Westen chaotisch reageerde op covid en dat China dat veel beter had aangepakt. Uiteindelijk stelde hij zijn zero-covidbeleid onder druk bij, zonder daarbij de nodige voorbereidingen te treffen. Ook in China zijn onvoldoende tegenkrachten. En nog een paar sterke leiders hebben natuurlijk een slecht jaar gehad, met Bolsonaro voorop, die de verkiezingen verloor.”

Iran staat niet in het boek, maar daar moest Ali Khamenei de zedenpolitie ontmantelen na langdurige straatprotesten. Ook een teken des tijds?

RACHMAN. “Zeker. Ik heb Iran niet opgenomen in het boek omdat het toch wat uitzonderlijk is, met het streng religieuze element dat al speelt sinds de revolutie in 1979, en er is ook merkelijk minder personencultus. Maar Iran maakt duidelijk dat een autoritair regime niet altijd zo stevig is als wij vaak denken. En dat het heel moeilijk is een ontevreden volk blijvend te onderdrukken.”

Dat sterke leiders een moeilijk jaar hebben gehad, betekent niet dat dit jaar een grote overwinning is voor liberale democratieën, zoals sommigen het duiden.

RACHMAN. “Het model kan in diskrediet worden gebracht, terwijl de sterke man natuurlijk wel kan overleven, of kan worden opgevolgd door een andere sterke man. In democratieën heb je nog de mogelijkheid een sterke man weg te stemmen, al doen ze er alles aan om het systeem en de verkiezingen zo te wijzigen dat het moeilijker wordt. In een autocratie is dat onmogelijk. Ik denk niet dat Xi Jinping voorlopig echt bedreigd wordt door de demonstraties. Bovendien hebben sterke leiders geleerd dat ze meedogenloos moeten zijn. Daarbij wordt Xi nu geholpen door de technologie van bewakingscamera’s en smartphones. In China word je constant gevolgd, de overheid kan je smartphone of elektronische portefeuille blokkeren, of je covidpass, zodat je nergens meer heen kan. Ze weten waar je bent, ze kunnen je zo arresteren. En meer nog dan in het Westen heeft iedereen in China een smartphone. Leven zonder is daar haast onmogelijk.”

Zijn wij ons voldoende bewust van die Chinese praktijken, of zijn we te gefocust op wat China geopolitiek betekent voor ons?

RACHMAN. “Ik denk dat het bewustzijn groeit. Kijkend naar het Chinese covidbeleid heb ik toch wat meer sympathie gekregen voor de meer libertaire strekking in het Westen die waarschuwt voor te strenge lockdowns, controles en gezondheidsbeleid. Ik denk wel dat het in het Westen binnen de grenzen is gebleven van wat mogelijk is in een vrije samenleving, maar in Sjanghai heb je gezien hoe snel je mensen twee maanden kunt opsluiten in hun huis. Als je dus geen stevig systeem hebt met checks-and-balances en voldoende respect voor de individuele rechten, ben je erg kwetsbaar. Dat is toch een van de lessen die we in het Westen hebben geleerd van de sterke leiders: de tijd van zelfgenoegzaamheid is voorbij. Je kunt niet langer zeggen: dat gebeurt bij ons niet. Trump heeft aangetoond dat zelfs de grootste democratie ter wereld aan het wankelen kan worden gebracht. Ik denk dat we hebben gezien dat we ons systeem goed moeten verdedigen.”

Hoe begin je daarmee?

RACHMAN. “De oorlog in Oekraïne bewijst dat het gevaarlijk is je economisch en technologisch afhankelijk te maken van vijandige landen. De Amerikanen hebben twintig jaar lang gewaarschuwd om Nordstream 2 niet aan te leggen. Soms spreekt Trump ook eens de waarheid. Toen hij tijdens een meeting bij de Verenigde Naties waarschuwde dat Duitsland een slaaf zou worden van Russisch gas, zat de toenmalige Duitse VN-ambassadeur Christoph Heusgen hem uit te lachen. Dat is amper een paar jaar geleden.

“Maar ondertussen zijn de nieuwe computers die de Europese Commissie heeft aangekocht allemaal van Chinese makelij. Sommige ambtenaren konden hun ogen niet geloven toen ze dat zagen. Vroeger zouden we hebben gezegd dat het paranoïde was te denken dat er spyware in die computers zit, maar ik vrees dat dat een naïeve gedachte is. Die bedrijven zijn verplicht gegevens door te geven als de Chinese overheid daar om veiligheidsredenen om vraagt. Ik denk dat we daar waakzamer in moeten zijn.”

Ook Poetin waarschuwt wel eens voor westerse zelfgenoegzaamheid. Hij heeft niet helemaal ongelijk?

RACHMAN. “Hoe oneerlijk zijn speeches ook zijn, er zit al eens een element van waarheid in wat Poetin zegt. Wat we hebben ontdekt, is dat ons narratief over de oorlog in Oekraïne, dat we in het Westen bijna unaniem delen, helemaal niet wordt gedeeld in het globale Zuiden, en dat Poetins kritiek op het Westen daar veel weerklank krijgt. We moeten ons dringend afvragen hoe we daar het best mee omgaan.”

Toen Poetin China om militaire hulp vroeg, gaf Xi Jinping niet thuis. De band tussen de sterke leiders lijkt dus niet zo sterk.

RACHMAN. “Ik denk dat de Chinezen het wel hebben overwogen, maar na de waarschuwingen van Joe Biden met economische en andere sancties toch hebben beslist dat het de moeite niet waard was. Maar de oorlog is nog niet voorbij, dus we moeten zien hoe zowel de Chinees-Russische als Chinees-Amerikaanse relaties evolueren. Het toont wel aan dat de band tussen de sterke leiders vooral emotioneel is. Ze houden van elkaars stijl, ze zien zichzelf als de belichaming van de natie. Maar net omdat ze zo instinctief regeren en reageren, zijn ze ook moeilijk voorspelbaar. Ze kunnen snel van kamp veranderen. Kijk maar naar de veranderende relatie tussen Poetin en Erdogan. Of naar Trump, die eerst Xi bejubelt als sterke man, maar wel zegt dat de Chinezen de wereld hebben verraden door covid te verzwijgen.”

Opvallend is ook de afkeer die ze delen voor de dit jaar overleden voormalige Sovjetleider Michail Gorbatsjov.

RACHMAN. “Ja, erg interessant is dat. Opmerkelijk vond ik dat Trump al in 1990, nog voor het uiteenvallen van de Sovjet-Unie, Gorbatsjov neerzette als een loser. Terwijl de man toen in het Westen als een held werd gezien. Trump gelooft in kracht, hij ziet politiek als een vastgoeddeal, waarin je tot het uiterste gaat. En Xi is geobsedeerd door het uiteenvallen van de Sovjet-Unie. Zijn redenering is: Gorbatsjov was niet mans genoeg om het verval te stoppen. Met als bijkomende boodschap: dat zal mij niet overkomen. En Poetin denkt er niet zo over, hij was niet eens aanwezig op zijn begrafenis.”

Opvallend is hun gedeelde adoratie voor Carl Schmitt, een zo goed als vergeten nazi-ideoloog. Hoe kwam u dat op het spoor?

RACHMAN. “Ik hoorde voor het eerst over hem omdat ik kinderen heb die politieke filosofie studeren en een essay over hem moesten schrijven. Toen bleek dat hij aan een soort opmars bezig is. Als je in de literatuur zoekt naar iemand die de hypocrisie van het liberalisme wil blootleggen, dan kom je bijna automatisch bij Schmitt uit. Hij wordt gezien als de kroonprins van de antiliberale politieke filosofie. Voor hem gaat politiek niet over instituties, maar puur over macht, en over de strijd tussen beschavingen. Toen ik wat over de man had gelezen, bleek hij plots overal op te duiken. Eric Li, een bekende pro-Xi-intellectueel, vertelde me dat hij Aleksandr Doegin (een Russisch politiek filosoof die het oor van Poetin heeft, nvdr) had uitgenodigd voor gastcolleges. Mijn opmerking dat Doegin een fascist is, werd weggewuifd, want Li en Doegin delen hun liefde voor Schmitt. Li en andere Chinese intellectuelen die zoeken naar rechtvaardiging voor het beleid van Xi, zijn betrokken bij de vertaling van Schmitts werk in het Chinees. En ook Olavo de Carvalho, een grote vriend van Steve Bannon en de belangrijkste adviseur van Bolsonaro, blijkt een Schmitt-adept, net als Bannon zelf natuurlijk.”

Een dode nazi-ideoloog die communistisch China inspireert, het is een vreemde wending in de geschiedenis.

RACHMAN. “Toen Eric Li me vertelde hoe fantastisch hij de ideeën van Schmitt vond, opperde ik eens: ‘Eric, je weet toch dat hij een nazi was?’ Het verbaasde antwoord was: ‘Nee, daar was ik niet van op de hoogte’ (lacht). Het zou echt kunnen dat hij het niet wist. Maar als je de biografie van Schmitt leest, weet je dat hij de nazi’s de rechtvaardiging bezorgde voor de afschaffing van de Duitse democratie. En zijn ideeën zijn erg in trek bij sterke leiders over de hele wereld. Extra reden om waakzaam te zijn.”