Gerontoloog Peter Janssen over sociaal akkoord zorg: ‘Het is een vorm van greywashing’

De Vlaamse regering is trots op het akkoord dat ze heeft afgesloten met de sociale partners uit de zorgsector. Maar er is ook kritiek. De gerontoloog Peter Janssen vindt dat het akkoord het verkeerde businessmodel in stand houdt.

De Vlaamse regering heeft een ambitieus investeringsplan voor de zorg. Bij het afsluiten van het sociaal akkoord met de sociale partners uit de zorg- en welzijnssector komt ze met een pak extra geld over de brug. Minister van Welzijn Wouter Beke (CD&V) trekt 165 miljoen extra uit voor 3700 extra werknemers in de zorg. Die inspanning komt boven op het al voorziene uitbreidingsbeleid om de komende jaren 10.000 nieuwe banen in de zorgsector te creëren, wat goed is voor een investering van 560 miljoen euro. Bovendien voorziet het sociaal akkoord in een loonsverhoging van gemiddeld 6 procent. Voor die koopkrachtverhoging trekt de regering 412 miljoen euro uit.

Vlaams minister-president Jan Jambon (N-VA) noemt de investering van 1,1 miljard euro terecht een ongeziene inspanning. Ook de zorginstellingen en de vakbonden zijn blij met de erkenning die volgt op het corona-applaus van de afgelopen maanden.

Toch is er ook kritiek. Onder andere Mieke Vogels (Groen), zelf ooit bevoegd minister, sprak van een gemiste kans. Maar ook gerontoloog Peter Janssen, een van de kritische stemmen in het debat over de ouderenzorg, vindt dat de verkeerde keuzes worden gemaakt. “Het zal u niet verwonderen dat de geldstroom naar de rusthuizen verhogen niet echt overeenkomt met mijn beeld van een goede ouderenzorg”, zegt de man die ervoor pleit om op termijn woonzorgcentra zelfs af te schaffen.

Het aantal tachtigplussers groeit de komende jaren. Dan is het toch verstandig om te investeren in meer personeel voor woonzorgcentra?

PETER JANSSEN. “Ik denk dat het de verkeerde investeringen zijn. We hebben een omslag nodig, niet nog meer investeringen in residentiële ouderenzorg. Die heeft sowieso geen toekomst. De toenemende vergrijzing laat gewoon niet toe om de zorg op een betaalbare manier in zo’n stramien te organiseren. Anders hebben we over tien tot vijftien jaar twee tot drie keer zoveel rusthuizen nodig.

“We moeten echt kiezen voor preventie en een zorgmodel waarbij de mensen zo gezond mogelijk oud worden, zodat ze thuis kunnen blijven wonen met de ondersteuning van sociale contacten en mantelzorgers. We moeten ook meer ambulante hulp ondersteunen, zodat je die rusthuizen niet nodig hebt.

“Je kunt de vergelijking met de klimaatverandering maken. Iedereen weet intussen al wel dat we naar een koolstofvrije samenleving moeten evolueren, maar de grote olieconcerns en mijnbouwgroepen blijven beweren dat ze met technische oplossingen almaar efficiënter worden. Dat zal wel, maar uiteindelijk moet de CO2-uitstoot gewoon weg, en zijn hun verdienmodellen ten dode opgeschreven. Dat geldt ook een beetje in de ouderenzorg. De manier waarop we nu met ouderenzorg en gezondheid omgaan, is voorbijgestreefd. De omslag van acute naar chronische ziektes vergt een preventieve aanpak.”

Was het verstandiger geweest om meer in thuiszorg en -verpleging te investeren?

JANSSEN. “Ja, maar eigenlijk moet je nog vroeger ingrijpen. Je moet ervoor zorgen dat mensen blijven bewegen en gezond eten. In de ouderenzorg verplichten we mensen nu tot een aangeleerde hulpeloosheid. Eigenlijk is het voor gezond ouder worden juist belangrijk dat mensen hun autonomie behouden, zelf beslissingen kunnen nemen en actief blijven. De residentiële zorg neemt de senioren te veel uit handen. Zo leer je mensen eigenlijk om niet meer voor zichzelf te zorgen. Door die aangeleerde hulpeloosheid gaan ze sneller achteruit. Iedereen weet dat intussen wel, maar je mag dat niet zo hardop zeggen. In de zorg draait het discours veeleer om efficiëntie, want als je de zorg echt zou afstemmen op de noden van oudere mensen, dan wordt ze onbetaalbaar.”

Maakt de impact van sommige ouderdomskwalen niet dat er in vele mensenlevens een moment komt waarop autonomie niet langer mogelijk is?

JANSSEN. “Dat is een misvatting. Gerontologen noemen dat de compressie van de morbiditeit. Dankzij de moderne geneeskunde worden we allemaal ouder. We leven nu 25 jaar langer dan een eeuw geleden, maar als we er niet in slagen die extra jaren gezond te houden, dan heeft dat niet zoveel zin. Je moet er juist voor zorgen dat die laatste levensjaren vrij blijven van te grote zorglasten. Door preventief aan je gezondheid te werken is dat wel degelijk mogelijk. Dementie, hartziekten en kanker zijn grotendeels levensstijlkwalen, geen ouderdomsverschijnselen.”

Daar hebben de tachtigers van nu niet veel meer aan.

JANSSEN. “Dat klopt. De huidige generatie bewoners van de woonzorgcentra kun je niet zomaar terug naar huis sturen. Maar als we onze ouderenzorg op dezelfde manier blijven organiseren, dan komen we in een sukkelstraatje terecht. Opnieuw: het is als met de klimaatverandering. We moeten nu een omslag maken en de dubbele kostprijs waar we nu mee zitten, erbij nemen.

“De signalen zijn duidelijk. De babyboomers willen niet meer naar het rusthuis. In bevragingen blijkt steevast dat maximaal 5 procent van de aankomende ouderen wil kiezen voor een woonzorgcentrum. De aankomende generatie senioren heeft haar hele leven gestreden voor onafhankelijkheid, gelijke rechten voor vrouwen en zelfbeschikking. Die mensen willen zich op hun oude dag niet laten betuttelen.

“Tijdens de coronacrisis hadden ouderen geen inspraak in hun eigen situatie. Dat is ook het probleem van het afgesloten sociaal akkoord. Uiteraard is Zorgnet-Icuro er blij mee. Het vertegenwoordigt een deel van de werkgevers in de sector. En dat de vakbonden de loonsverhoging voor het personeel verwelkomen, is begrijpelijk. Ik vind het heel normaal dat beide partijen voor hun eigen winkel ijveren, maar ik vraag me wel af: wie komt er op voor de noden van de ouderen?”

De instellingen kunnen met de financiering toch extra personeel aantrekken?

JANSSEN. “Met een loonsverhoging kun je proberen het beroep wat aantrekkelijker te maken, maar het tekort aan kwalitatief personeel is nu al zo groot. Je dreigt almaar meer mensen te krijgen die het werk alleen maar om den brode doen, terwijl de zorg eigenlijk een roeping is. Ouderenzorg die draait op werknemers die hun uren komen kloppen, dat is een zorgfabriek.

“Een deel van de investeringen heeft te maken met het in stand houden van de instellingen. Neem het feit dat minister Beke 80 miljoen extra uittrekt om personeel aan boord te houden, nu er te veel leegstand is in de sector. Woon-zorgcentra hebben zeer hoge personeelskosten. Dat is in tijden van leegstand eigenlijk het enige waar ze op kunnen besparen. Die leegstand bedraagt ongeveer 10 procent. De kwestie is dus: ofwel moeten we rusthuizen failliet laten gaan, ofwel moeten we extra investeren. Vorig jaar kregen de rusthuizen al een keer 90 miljoen om de lege kamers te compenseren. Met 170 miljoen kun je ambulant al een en ander doen. Dat nu voorstellen als een extra investering in handen aan het bed, is een vorm van herverpakken van de boodschap. Een soort greywashing, zoals je greenwashing hebt bij bedrijven die niet echt duurzaam bezig zijn. Het doet denken aan wat indertijd met de nationale sectoren van staal en steenkool gebeurd is. Daar zijn ook miljarden in geïnvesteerd om ze aan de gang te houden. Dat werd voorgesteld alsof ze van nationaal belang waren, terwijl iedereen wist dat het weggesmeten geld was.”

Waar moeten we dan wel geld in steken?

JANSSEN. “Vraag het eens aan de ouderen. Wat willen zij? Als we daar eens mee zouden beginnen. Nu worden ze niet gehoord in de beleidskeuze. Uit wetenschappelijk onderzoek kun je afleiden dat ze een goed pensioen, vrijheid en autonomie belangrijk vinden. In die zin is het ongelooflijk dat we nog meer investeren in de uitbouw van een zorgsysteem dat vertrekt van betutteling. Een verhuizing naar het rusthuis, is geen gewone verhuizing. De bewoners moeten hun autonomie opgeven.”

Vindt u dat de Vlaamse regering een achterhaald model in stand probeert te houden?

JANSSEN. “De sector beseft dat een omslag nodig is, maar een koerswijziging is blijkbaar moeilijk. Misschien zijn investeerders in de commerciële rusthuizen of de vastgoedgroepen in de non-profitgroepen de sleutel. Als zij beginnen te merken dat het verdienmodel in de ouderenzorg achterhaald is, dan verandert er misschien iets. Grote pensioenfondsen zetten nu ook liever in op duurzame energie dan dat ze investeren in steenkool. Op de middellange termijn is de ouderenzorg geen duurzame belegging. Als duidelijk wordt dat ouderen almaar meer wegblijven uit de rusthuizen, dan kunnen we niet al die rusthuizen met subsidies overeind houden. België heeft nu, relatief gezien, al meer rusthuisbedden dan andere landen. Als je rekening houdt met het bevolkingsaantal, dan hebben we er dubbel zoveel als Nederland. Toch sterven er daar geen mensen op straat. Zij slagen er gewoon nu al in om hun ouderen langer thuis te houden.”