Filosofe Daan Roovers: ‘We hebben heel veel dingen niet nodig’

De Nederlandse filosofe Daan Roovers zat in het midden van haar tweejarige termijn als Denker des Vaderlands, toen corona een einde maakte aan haar haastige leven met wel elke avond een lezing ergens te lande. Dat schiep ruimte om nog meer na te denken over de samenleving. “Al dat gereis en gesjouw, dat kan ook wel wat minder.”

Als hoofdredacteur van Filosofie Magazine stond Daan Roovers een tiental jaar geleden mee aan de wieg van het concept ‘Denker des Vaderlands’. De Denker, een eretitel toegekend door een stichting, was een onderdeel van een plan om de filosofie in Nederland weg te halen uit de stoffige academische achterkamertjes en weer volop een plaats te geven in het publieke debat, met lezingen, opiniestukken, debatavonden en initiatieven zoals De Nacht van de Filosofie. Dat is aardig gelukt, ondervond Roovers toen ze zelf Denker werd. Elke avond sprak ze wel ergens in Nederland. “De interactie tussen het publieke debat en de academische filosofie is mede dankzij de Denker versterkt, waardoor het belang van filosofie opnieuw duidelijker is geworden. Dat is toch een belangrijke vooruitgang.”

Een vooruitgang die plots tot stilstand kwam door de coronacrisis. Toen was het plots uit met alle lezingen en voordrachten.

DAAN ROOVERS. “Nou, dat zorgt ook weer voor nieuwe inzichten. Al dat eindeloze gereis en gesjouw over snelwegen, dat verplaatsen de hele tijd, dat shoppen voor de lol… ik heb persoonlijk kunnen vaststellen dat we ook met minder toekunnen. Er is in Nederland het afgelopen jaar veel gespaard. Waar moest je je geld ook aan uitgeven? Je kon niet uit eten, niet reizen, vaak niet shoppen, en dat is natuurlijk jammer, maar een beetje minder kan misschien geen kwaad in onze verwenningssamenleving waar alles altijd maar verkrijgbaar is.

“Voor veel mensen geldt dat ze terug naar de basics zijn gegaan. Ik was veel meer thuis en het was goed om te merken dat het eigenlijk ook prima is om teruggeworpen te worden op de paar mensen met wie je een gezin vormt. De verbondenheid die je daardoor krijgt, lijkt me positief. Dat had ik misschien zo ook wel kunnen bedenken, maar door de pandemie moest je er wel bij stilstaan. Ik denk dat meer mensen dat hebben. Is het bijvoorbeeld nodig om zo vaak het vliegtuig te nemen? Er is nu veel minder gevlogen. Als we daar de helft van vasthouden, lijkt me dat een enorme winst.”

U bedoelt: niet alleen persoonlijk, maar ook voor de planeet?

ROOVERS. “Allebei. Dat mensen genoegen kunnen nemen met minder, vind ik wel positief. Zeker hier in Nederland discussiëren we maandenlang over elke maatregel, maar uiteindelijk blijkt toch 85 à 90 procent van de mensen op basis van de beschikbare info bereid die maatregelen te volgen, al zetten critici hen weg als makke schapen. Maar als er een wereldwijde crisis is die noopt tot maatregelen waar de wetenschap het misschien niet 100 procent over eens is maar waar wel een brede consensus over bestaat, en de politiek neemt dat over en de bevolking trekt het zich aan, dan vind ik dat misschien wel de belangrijkste opsteker van deze crisis. Ik had het anderhalf jaar geleden niet voor mogelijk gehouden dat er zo verregaand zou worden ingegrepen in ons dagelijks leven, en dat dat min of meer harmonieus zou verlopen.”

En soortgelijke maatregelen zou je bijvoorbeeld ook kunnen nemen in andere domeinen, bijvoorbeeld in het klimaatbeleid?

ROOVERS. “Ik denk niet dat we KLM zo klein kunnen houden als tijdens de pandemie, dat zou niet worden geaccepteerd. Maar een andere, door de wetenschap beïnvloede politiek met het oog op onze collectieve gezondheid, moet dus kunnen. Ik denk dat er een kentering aan zit te komen in de extreme houding van anything goes of een samenleving waarin iedereen alles kan doen tenzij het echt verboden is. De overheid zit de burgers dichter op de huid met allerlei maatregelen. Er wordt nu minder snel gesproken over de terugtredende overheid. Daar moet opnieuw over worden nagedacht, zeker in Nederland.”

Waarom zeker in Nederland

?

ROOVERS. “Een van de breuklijnen die we door corona beter zijn gaan zien, is dat de politiek in Nederland volkomen is geërodeerd door het lobbycircuit. Elke keuze wordt uit de weg gegaan. En als er al een keuze wordt gemaakt, wordt die de dag erna ondermijnd, omdat er iemand aan de deur klopt met weer een andere lobby. Dat was al zo met regeerakkoorden, maar het afgelopen jaar hebben we gezien dat dat werkelijk over elke beslissing gaat. Over het inkopen van mondkapjes, de vaccinatiestrategie, de heropening van de economie en welke sector eerst mag. Den Haag fungeert als een centrale ontvangstkamer en degene die het hardst op de deur bonst, krijgt zijn zin. Dat is mij toch lelijk tegengevallen, ik denk dat het in België net iets anders is.”

Ook hier is hard gelobbyd door verschillende sectoren, en het is natuurlijk een fenomeen dat je overal ziet, vooral ook op het niveau van de Europese Unie.

ROOVERS. “Het blijft zeker niet beperkt tot Nederland, dat klopt. Als je nog wat verder uitzoomt en kijkt naar de verdeling van de vaccins volgens noord-zuidverhouding, dan zijn er ook nog wel een paar kritische noten te kraken. Ook die conclusie zou ons niet hoeven te verrassen. We zorgen vooral goed voor onszelf, en pas in de tweede plaats maar dan wel heel laag in de hiërarchie, komt de rest van de wereld. Dat is heel duidelijk geworden nu.”

Zijn u nog dingen opgevallen tijdens de pandemie die een langduriger verandering kunnen betekenen?

ROOVERS. “Mijn conclusie is nog een beetje onbestemd, maar door meer thuis te zijn met mijn twee kinderen, zijn me wel wat dingen opgevallen over het onderwijs. Als je de werkjes deed die je moest doen, was je in anderhalf tot twee uur wel klaar. Terwijl de kinderen natuurlijk veel langer op school zitten. Wat gebeurt er dan met die andere tijd? Je zou kunnen concluderen dat het onderwijs inefficiënt is, maar dat denk ik niet. Zo’n klas is een microkosmos waar allerlei sociale processen spelen, en dat kost meer tijd. Ik denk dat we moeten zien en erkennen dat de essentie van onderwijs niet per se in die kennisoverdracht zit, want dan houd je een heel armzalig idee van onderwijs over, iets wat niet overeenstemt met de realiteit en wat we ook niet willen. Want iedereen was wel snel klaar met dat thuisonderwijs.”

En wat is dan het positieve inzicht?

ROOVERS. “Dat we dat virtuele leven wel even kunnen volhouden, maar dat we er op de duur ook goed chagrijnig van worden. We kunnen niet alleen leven en werken en studeren achter schermen. Ik denk dat enerzijds de polarisatie misschien is toegenomen, maar anderzijds hebben we toch allemaal tegelijkertijd hetzelfde meegemaakt. Ik denk toch dat dat een zekere verbondenheid met zich meebrengt. We hadden allemaal met de avondklok te maken, we zaten allemaal thuis opgesloten achter ons Zoomscherm, waardoor we over een paar jaar met terugwerkende kracht toch zullen spreken over meer gezamenlijkheid. Dat hoop ik in elk geval.

“En er is een groter bewustzijn over de grote kloven die bestaan in onze samenleving, waardoor die minder geaccepteerd worden. Er zijn mensen die niets te verteren hadden tijdens de crisis, en anderen die met een vingerknip alleen maar rijker werden. Een aantal problemen is zo minder aan het zicht onttrokken. Alle partijen in Nederland, van links tot rechts, pleiten nu voor een hoger minimumloon. Dat is nooit eerder gebeurd.”

Zijn er nog problemen in de samenleving die we nu duidelijker zien?

ROOVERS. “Ik denk dat eenzaamheid en somberheid bij jongeren meer zichtbaar zijn geworden, ook dat is zo’n probleem dat anders makkelijk aan het zicht blijft onttrokken. Wie eenzaam is, maakt geen herrie en wordt niet opgepakt door de politie, die is niemand tot last behalve zichzelf. Het is goed dat daar nu meer aandacht voor is.”

Ik had de indruk dat er over dat soort problemen meer werd gesproken tijdens de eerste golf, toen we ook massaal op straat kwamen om te applaudisseren voor de helden van de zorg. Het lijkt alsof dat alweer ver achter ons ligt.

ROOVERS. “Dat ben ik wel met je eens. Ik had zeker de indruk dat de positieve vibe, het gevoel ‘we kunnen hier beter uitkomen’, sterker was tijdens de eerste golf. We zijn weer ongeduldiger geworden. We lopen een marathon waarvan de finishlijn steeds weer wat wordt opgeschoven, en op een gegeven moment is het goed humeur wel een beetje op. Maar anderzijds: nu we zo lang hebben thuisgewerkt, vraag ik me af of de kantoren ooit nog weer vollopen. En mensen geven in enquêtes aan dat ze minder willen vliegen, minder in de file willen staan, enzovoort. We zullen niet zo bescheiden blijven in onze fossiele bewegingen als nu, maar het kan zeker allemaal een beetje minder.”

Een van de eerste voorstellen die u lanceerde als Denker, was een burgerraad voor het klimaat. Ziet u daar nu extra kansen voor?

ROOVERS. “Zeker. We hebben in Nederland de klimaattafels gehad. Die zijn een goed voorbeeld van die uitholling van de politiek door lobbywerk. Daar zaten Shell en de NS (de Nederlandse spoorwegmaatschappij, nvdr) wel aan tafel, en misschien ergens een natuurorganisatie, maar niet de burgers. Nu heeft Alex Brenninkmeijer, voormalig bestuurder en ombudsman, een groep experts bijeengehaald om een advies te schrijven voor het nieuwe kabinet om een burgerraad voor het klimaat te organiseren. Dat advies ligt bij de formateur. Het is ook kamerbreed aangenomen, zodat er nu goede hoop is dat niet meer degene met de dikste portemonnee of de grootste waffel het klimaatbeleid bepaalt, maar dat de burgers kunnen meebeslissen.

“Dat gaat om meer dan het creëren van wat draagvlak, wat ik een verschrikkelijk woord vind. Dit gaat om een poging om de piramide om te keren, om zeggenschap terug te geven aan de burgers. Het gaat ook om het terugveroveren van het politieke debat op de politici. We geven nu te veel ruimte aan allerlei extreme opvattingen. Daardoor krijg je een vertekend beeld van de werkelijkheid en denken we dat de polarisatie groter is dan ze in werkelijkheid is. Er is zeker polarisatie op het gebied van het klimaat, maar niet zo extreem als politiek uitgebuit lijkt te worden. De klimaatsceptici zijn oververtegenwoordigd in onze Tweede Kamer (de Nederlandse Kamer, nvdr).”

Hoe komt dat?

ROOVERS. “Wellicht omdat politici nog altijd denken dat als ze iets heel stellig zeggen, dat heel aantrekkelijk is. Het echte debat, het gesprek waarin je elkaar probeert te overtuigen, de deliberatie, wordt veel te weinig gevoerd. Burgers nemen veel gematigder posities in dan politici, veel mensen zijn bijvoorbeeld gewonnen voor CO2-reductie, maar op die manier wordt het gesprek in het parlement niet gevoerd.”

Hoe keer je zo’n debatklimaat?

ROOVERS. “Dat is een heel goede, maar ook erg moeilijke vraag. Het gaat eigenlijk om welke eisen je stelt aan het publieke debat. In de massamedia zijn we op een bepaald moment geëvolueerd van opinievorming naar opiniemanagement, met de burgers als eindconsument of afnemers van bepaalde standpunten. Ik denk dat we dat opnieuw moeten keren, maar ik weet nog niet zo goed hoe. In het gewone dagelijks leven gaat dat vaak erg goed, maar in het politieke systeem gaat dat blijkbaar moeilijker. Een van de boeken die vaak ter sprake kwamen tijdens de pandemie, was de roman De pest van Albert Camus. Daar is de slotconclusie dat je uit plagen kunt leren dat er in de mens meer valt te bewonderen dan te verachten. Politici maken het soms niet makkelijk, maar ik deel die hoopvolle conclusie wel.”