Expertisecentrum Parcum: ‘Religieus erfgoed is meer dan kunst’

Een setje waarmee kinderen de mis kunnen opdragen, engelenvleugels om in de processie te lopen, collectebussen voor de missies. Het expertisecentrum Parcum behoudt, beheert en ontsluit het bedreigde Vlaams religieus erfgoed.

Als mijn grootmoeder iets kwijtraakte, draaide ze ‘Toontje’ met zijn gezicht naar de muur. Ze keerde het gipsen beeldje van de heilige Antonius van Padua pas weer om als ze het verloren voorwerp had teruggevonden.

Op de zolderverdieping van de Abdij van Park in Leuven staat een vitrinekast vol zulke nostalgie. Een terracotta beeld van Antonius staat er naast miniatuurgrotten van Lourdes en Fatima uit plastic, een alziend oog (‘God ziet u. Hier vloekt men niet’), een Mariabeeld bekleed met handgekloste kant onder een gerecycleerde stolp en andere prullaria die enkele decennia geleden nog menige Vlaamse huiskamer sierden.

De tentoonstelling This is not a collection is de eerste waarin Parcum een stuk van zijn vaste collectie opstelt, vertelt curator Liesbet Kusters. “Het gaat om enkele topstukken, waaronder een schilderij van Michiel Coxie, tot alledaagse, herkenbare en soms kitscherige voorwerpen. Het zijn stuk voor stuk getuigen van het rijke religieuze erfgoed in Vlaanderen. Dat laten we in dialoog gaan met werk van de hedendaagse kunstenaars Guillaume Bijl, David Claerbout, Berlinde De Bruyckere en Ria Pacquée.”

“Als museum en kenniscentrum bewaren en beheren we religieuze erfgoedobjecten. Met de tentoonstelling stellen we onze collectievorming ter discussie. Deze voorwerpen maken deel uit van ons collectieve geheugen, maar wat is religieus erfgoed? Is dat erfgoed van iedereen? En wat kan het nog betekenen? Als dialoogmuseum dagen we de bezoeker uit daarover na te denken. We willen niet alleen verwonderen en prikkelen, we zetten ook aan tot reflectie en dialoog tussen jong en oud en gelovig en niet-gelovig.”

Volgens Kusters is religieus erfgoed niet alleen ontzettend divers, maar ook bijzonder actueel. “De mens stelt zich van oudsher vragen over zingeving. In alle culturen en in alle tijden formuleerde hij antwoorden en uitte die op een artistieke manier. Dat erfgoed gaat niet alleen over religie, maar ook over dagelijkse bekommernissen. Vandaar dat we de objecten in de tentoonstelling groeperen rond de thema’s lichamelijkheid, liefde, schuld en verlangen, identiteit en leven en dood.”

Gedeeld erfgoed

De tentoonstelling loodst de bezoeker van de pronkzalen naar de abdijzolder. Onderweg komt hij topwerken en alledaags katholiek erfgoed tegen. Het zijn stukken uit opgeheven kloosters en aan de eredienst ontrokken kerken in heel Vlaanderen, en uit de abdij zelf.

De Abdij van Park is een van de best bewaarde kloostercomplexen in Vlaanderen. De eeuwenoude gebouwen liggen tussen de velden aan de Leuvense stadsrand. Nog altijd wonen en werken er vijf norbertijner monniken. Om het domein een nieuwe, toekomstgerichte bestemming te geven, sloot de gemeenschap twee erfpachtovereenkomsten met de stad Leuven af. Sinds de eeuwwisseling is een ingrijpende restauratiecampagne aan de gang, die nog zeker tot 2025 doorloopt.

Ook het Centrum voor Religieuze Kunst en Cultuur (CRKC) vond onderdak in het historische gebouw. Het werd in 1997 opgericht. De eerste medewerker was Jan Klinckaert, ondertussen is hij directeur religieus cultureel erfgoed van de organisatie. “De kloostergemeenschappen in ons land vergrijzen snel, tegelijk daalt het aantal roepingen. Die problematiek is nu nog prangender dan twintig jaar geleden. Toen waren er ook enkele gevallen van faliekant misbruik van de goedgelovigheid van sommige religieuzen. Buitenstaanders gingen grote sier maken met hun patrimonium. Enkele spraakmakende affaires haalden zelfs de krant.”

“Kloosters en abdijen droegen vaak eeuwenlang zorg voor hun patrimonium. Dat wilden de bisdommen beschermen voor de toekomstige generaties. Ook al gaat het niet om openbaar bezit in de juridische zin van het woord, het is wel erfgoed van de gemeenschap. Je mag niet vergeten dat religieuzen de voorbije eeuwen heel wat maatschappelijke taken hebben georganiseerd, denk maar aan het onderwijs of de gezondheids- en de ouderenzorg. Dat gedeelde patrimonium moeten we bewaren.”

Alle erediensten

Het CRKC is een gezamenlijk initiatief van de Vlaamse bisdommen, de koepelorganisaties van de kloostergemeenschappen, de norbertijnen en de KU Leuven, met als centrale doelstelling de zorg voor het religieuze erfgoed in al zijn aspecten. “In het begin hielden we ons vooral bezig met de inventarisering van kloostererfgoed. Wat is het waard te bewaren?”

“We werkten een toetsingsinstrument uit voor een kerncollectie en een kernpluscollectie. Die eerste omvat objecten die specifiek verbonden zijn met de geschiedenis van de congregatie of met haar spiritualiteit of werking. De tweede bevat andere zaken die in andere domeinen van belang zijn en ten dienste moeten blijven staan of toegankelijk zijn voor de gemeenschap. Denk maar aan een klooster dat op een gegeven moment een Rubens kocht. De meeste congregaties beschikken over een paar honderd objecten. Daarvan zijn er enkele tientallen van belang.”

Sinds 2012 doet het CRKC die denkoefening ook voor parochiekerken. “Op verzoek van de Vlaamse overheid en met haar financiële steun zijn we uitgegroeid tot een kenniscentrum dat gemeentebesturen en kerkfabrieken ondersteuning biedt in hun zoektocht naar een geschikte bestemming voor hun kerken. Onderhand bestaat er in 175 van de 300 Vlaamse gemeenten een kerkenbeleidsplan.”

De organisatie telt vijftien medewerkers, goed voor twaalf voltijdse equivalenten. “Voor bijna 1800 kerken en 1000 kloosters in Vlaanderen is dat bijzonder weinig. Zeker omdat we ons niet alleen meer bezighouden met het rooms-katholieke erfgoed, maar ook met dat van de andere erkende erediensten. Al ligt de focus op kerken en kloosters. Dat heeft te vooral te maken met het volume en de hoogdringendheid.”

Massaproductie

Een van de doelstellingen van het CRKC was de oprichting van een museum voor religieuze kunst en cultuur in Vlaanderen. Dat opende de deuren in 2003 en smolt later samen met het abdijmuseum. In 2017 trad het naar buiten onder de naam Parcum. Sindsdien brengt het tijdelijke thematentoonstellingen op het kruispunt van religie, kunst en cultuur, meestal van nooit eerder getoond erfgoed uit kerken, kloosters en abdijen.

“Let wel, het is een indianenverhaal dat wij al het religieuze erfgoed uit de Vlaamse kerken en kloosters weghalen om het naar Leuven te slepen. Integendeel, wij pleiten ervoor het erfgoed zo veel mogelijk in situ te bewaren, zelfs als een gebouw een nieuwe invulling krijgt. Als dat niet haalbaar is, vindt het best onderdak in een lokaal museum. Pas als dat niet lukt, komt het in onze depots of in een ander landelijk museum terecht.”

Niet alles wat uit een kerk of klooster komt, is even waardevol. “Denk maar aan gipsen beelden of liturgisch vaatwerk. Vaak waren dat massaproducten. Wat doe je daarmee? We werkten een digitaal platform van vraag en aanbod uit, maar het aanbod zal altijd groter blijven. Verkoop ligt moeilijk, ook vanuit kerkrechtelijk standpunt. Het een plaats geven in een museum kan eventueel, maar het is niet de bedoeling dat een kelk een rol gaat spelen in pakweg de eerstvolgende studentendoop. Pas als we echt geen nieuw leven vinden voor liturgische en religieuze voorwerpen, overwegen we vernietiging.”

“Religieuze erfgoedobjecten zijn meer dan kunst”, besluit Klinckaert. “Onze grote rol bestaat erin de betekenis ervan door te geven aan de volgende generaties. Meer en meer kijken we naar de finale rol van de voorwerpen: wat gaan we ermee doen? Hoe gaan we de betekenis doorgeven? Een kelk is meer dan een stuk zilverwerk. Als CRKC waken we over zulke gevoeligheden, ook van de andere religies trouwens. Een thora of een koran restaureer je niet met een penseel uit varkenshaar.”