EU-kenner Caroline de Gruyter: ‘Ruzie maken is de essentie van de Europese Unie’

De slagvelden zijn vergaderzalen geworden, en de plunjes van de soldaten zijn vervangen door confectiepakken. Als we naar de Europese Unie zouden kijken als een mechanisme om onze onvermijdelijke ruzies te beslechten, dan zouden we er misschien meer begrip voor hebben, denkt EU-kenner Caroline de Gruyter.

Al ruim twintig jaar schrijft de Nederlandse Caroline de Gruyter over Europa. Eerst als verslaggever voor NRC Handelsblad tijdens de oorlogen in voormalig Joegoslavië, later als correspondent en columnist vanuit verschillende Europese steden, waaronder Brussel. Voor haar Europese verslaggeving in NRC, De Standaard en op de websites van de Carnegie Foundation en EUobserver kreeg ze in 2013 in Nederland de Anne Vondelingprijs, volgens de jury omdat ze in staat is de ingewikkelde materie over de eurozone toegankelijk, goed gedocumenteerd en voortreffelijk geschreven te presenteren.

Haar recentste boek, over de parallellen tussen de Europese Unie en het Habsburgse Rijk, heeft tot haar verrassing veel succes, zowel in Nederland als in Vlaanderen. “Er is meer interesse voor Europa”, stelt De Gruyter vast. “Je zag het twee jaar geleden al met de Europese verkiezingen. Voor het eerst was er een hogere opkomst dan bij de vorige verkiezingen, zelfs 8 procent meer. Daarvoor was die curve sinds de eerste verkiezingen in 1979 alleen maar gedaald. Ik was ook lange tijd de enige met een column over Europese zaken, nu hebben wel meer kranten zo’n column.”

Ziet u een verklaring voor die toegenomen interesse? De brexit bijvoorbeeld?

CAROLINE DE GRUYTER. “De brexit, zeker, maar ook fenomenen als Trump en Poetin. We worden omringd door krachten die ons willen verzwakken, dat duwt ons in het defensief. Dan krijg je een gevoel van: we zitten allemaal in hetzelfde schuitje. Maar wat ook meespeelt, is dat steeds meer problemen een Europese dimensie hebben, die landen alleen niet meer aankunnen. Het klimaat bijvoorbeeld. Dat zie je nu ook bij de pandemie: het is een gezondheidscrisis die geen enkel land alleen kan oplossen. Dus is samenwerking noodzakelijk.”

Terwijl er toch veel kritiek is op de aanpak van de Europese Unie. Het had allemaal beter en sneller gekund, toch?

DE GRUYTER. “Maar als ieder land dit apart had aangepakt, zouden de grote, rijkste landen het eerst vaccins hebben gekocht, en meer vaccins, omdat zij die als enige kunnen betalen. Dan waren de grenzen dichtgegaan op een ongecontroleerde manier, helemaal anders dan nu. Als dat binnen de Europese Unie gebeurd zou zijn, heb je een heel groot, existentieel probleem. Ik weet niet of de interne markt dat zou hebben overleefd. Want dan had je Europese landen met gevaccineerde inwoners, en landen die nog zouden wachten op hun vaccins, net zoals de landen in Afrika en Latijns-Amerika nu. Terwijl de curves van de vaccinaties nu overal gelijk opgaan. Alleen Hongarije en Malta lopen wat voorop, de rest vaccineert in hetzelfde tempo. Precies wat het idee was achter die hele strategie.”

U noemt het een existentiële crisis, maar eigenlijk houdt u toch niet zo van die term? Want bijna iedere crisis in de Europese Unie wordt existentieel genoemd.

DE GRUYTER. “Ook al hebben ze geen zin, als een issue existentieel is, gaan de regeringsleiders toch weer samenzitten, op zoek naar een compromis. Omdat ze niet willen dat de boel kapotgaat. Die wil om door te gaan is veel sterker dan veel mensen denken. Al die toppen, over de euro, de vluchtelingen, de brexit en het coronaherstelfonds gaan gepaard met veel drama en stress. En iedere keer wordt gezegd: eens zien of de Europese Unie morgen nog bestaat. En dan denk ik: jongens, natuurlijk bestaat de Europese Unie morgen nog! Want waarom zitten ze daar dagen- en nachtenlang? Omdat ze er willen uitkomen. En ja, je krijgt ultimatums en dreigementen, gewoon omdat ieder land probeert er zo veel mogelijk uit te halen en zo weinig mogelijk cadeau te geven.”

Die vergaderruimtes beschrijft u als moderne slagvelden, volgens het oude adagium van Maria-Theresia, een van de Habsburgse keizerinnen: liever een middelmatige vrede dan een succesvolle oorlog.

DE GRUYTER. “Ik denk dat dat de essentie van de Europese Unie is. Er wordt nog wel in oorlogstermen gesproken, we hebben het nu over de vaccinatieoorlog. Maar dankzij de Europese Unie schieten we niet meer op elkaar. We kunnen gewoon naar Brussel met onze diplomaten en ambtenaren en nog wat experts in hun pakken als een battledress. En al die landen die daar samenkomen, hebben hun eigen wensen, verlangens, eisen, gevoeligheden en economische belangen. Dat zijn enorme gevechten, zo’n vergaderzaal kan na enkele dagen ook gewoon stinken naar het zweet. Maar als er dan eenmaal een compromis staat, pakweg over hoeveel suiker er in de muesli mag, dan valt er ook niet meer aan te tornen. Dan staat dat als een huis. En dat is waar de Britten zich enorm op hebben verkeken. En met hen veel andere Europeanen.”

De Europese Unie is een sterk en hecht economisch blok, maar het is niet echt een wervend verhaal.

DE GRUYTER. “Omdat politici het weinig wervend verdedigen. Tijdens de pandemie heeft de interne markt ervoor gezorgd dat we een herstelfonds kregen. Alleen Angela Merkel heeft dat goed uitgelegd. Omdat ze wist dat ze een verdomd goede uitleg moest geven als Duitsland geld aan Italië zou geven. Merkel zei: ‘We zijn één markt, dat betekent dat ieder bedrijf dezelfde kansen en dezelfde rechten moet hebben. Maar nu wordt Italië keihard getroffen, terwijl het geen schuld treft, dus moeten we die Italiaanse bedrijven helpen, anders krijg je een complete scheeftrekking van onze interne markt.’

“En wat er gebeurt als die interne markt niet standhoudt, hebben we gezien toen het Habsburgse Rijk in elkaar donderde. Het ene deel gooit de grenzen dicht, aanvaardt de munt niet meer, de andere delen volgen, iedereen wordt nationalistischer en iedereen probeert de goede delen van het rijk binnen te harken en de slechte over de grens te schuiven. Iedereen staat elkaar na een week naar het leven, vrachtwagens en treinen stoppen aan de grenzen, en dan ben je voor een aantal jaren vertrokken.”

De emoties liepen hoog op. Dat is nog iets waar u voor waarschuwt: koester geen al te grote dromen over de Europese Unie.

DE GRUYTER. “De Europese Unie zal altijd halfbakken zijn. Het is een soort dak boven het hoofd van allerlei groepen, er moet toegevoegde waarde zijn voor al die groepen. En daarom moet je compromissen sluiten. We hebben heel mooie regels, net als Habsburg, maar als een land een keihard veto stelt, kun je maar beter gaan luisteren. En in mijn ogen is dat goed. Als je te vaak landen overruled, knaag je aan de hele constructie.

“Ik denk dat we moeten ophouden met dromen over hoe perfect de Europese Unie kan zijn. Perfecte transparantie, perfect democratisch, perfect dit en dat, dat gaat nooit lukken. Terwijl een federaal Europa misschien beter en sneller zou kunnen beslissen, maar dan raak je een aantal lidstaten kwijt. Het probleem is dat het debat te vaak wordt gevoerd tussen de federalisten die meer Europa willen en de nationalisten die minder Europa willen. Die hebben beiden een soort droom: voor de een is de Europese Unie nooit machtig genoeg, en voor de ander is ze veel te machtig. Maar als je dat even opzijzet, zie je al die compromissen, en dan weet je: de Europese Unie is per definitie nooit af.

“Soms gaan dingen verrassend goed, zoals nu met de sancties tegen Rusland, en een andere keer krijgen we niets voor elkaar en steggelen we twintig jaar over de invoering van een Europees patent. Soms doen we het fantastisch, soms slecht, en doorgaans is het gewoon middelmaat, vol dubbelzinnigheden, omdat dat het makkelijker maakt voor iedereen om te tekenen. Zo werkt Europa, daar moeten we realistisch in zijn.”

Wanneer dacht u dat het een goed idee was om die Europese Unie te vergelijken met het Habsburgse Rijk?

DE GRUYTER. “Er waren twee momenten. Eind 2016 woonde ik in Wenen, en toen dreigde een pistool dragende extreemrechtse politicus, Norbert Hofer, president te worden. Iedereen zei dat na de brexit en Trump ook Geert Wilders en Marine Le Pen de verkiezingen zouden winnen. Extreemrechts was in de winning mood, en veel mensen vroegen me of de Europese Unie net als het Habsburgse Rijk aan haar eind zou komen. Maar ik kon geen antwoord geven, want ik kende de essentie van dat Habsburgse Rijk niet.

“Even later was ik op werkreis in Dubrovnik, en toen wees de gids met wie we een stadswandeling maakten op een mooi gerenoveerd gebouw, een voormalig douanekantoor van de Habsburgers. Dus ik vroeg even wat zij nou vond van die Habsburgers. Haar antwoord was: ‘Eerst moesten we natuurlijk niets hebben van die verre heersers uit Wenen, met hun ellendige bureaucratie, met hun regeltjes en procedures en invulformulieren. We hadden er vreselijk de pest aan, maar toen ze vertrokken, zijn er alleen maar ergere heersers gevolgd.’ Toen dacht ik: als de Europese Unie ooit ineenklapt, gaan we er misschien ook zo over denken. Wat was het gruwelijk saai, maar wat hadden we het goed!”

En die gids uit Dubrovnik bleek niet de enige die positief terugkeek op de Habsburgers.

De GRUYTER. “Wij denken altijd: dat waren verschrikkelijke imperiale overheersers. En uiteraard waren het geen heilige boontjes, maar vergeleken met andere rijken van die tijd – het tsaristische Rusland, het Ottomaanse Rijk van de sultan, het Frankrijk van Napoleon, Pruisen – deden die Habsburgers dat best goed. Ze hadden ook wel dictatoriale neigingen, maar ze waren een rijk van het midden, omringd door andere rijken die hen kapot wilden maken. En aan de randen woonden wel eens volkeren met sympathie voor de overkant, dus moest de keizer die volkeren genoeg wortels voorhouden om bij het rijk te blijven.

“En ja, het was een van de eerste grote bureaucratieën, en wij zien dat nu als een scheldwoord, maar ze zorgden wel voor de afschaffing van de kinderarbeid, voor verplicht onderwijs, ze installeerden hoger onderwijs en openden ziekenhuizen in alle uithoeken. Dat klinkt me allemaal heel mild en modern in de oren. En sommige van die instituties bestaan nog, zoals de rechtbanken. In de jaren twintig en dertig, na de ineenstorting, zagen de mensen wat een puinhoop het overal werd. Dan is het niet zo gek dat er een herwaardering van de Habsburgers op gang kwam.”

U ziet daar nog een gelijkenis met de Europese Unie: de bescherming van de burgers. Bijvoorbeeld voor consumentenzaken.

DE GRUYTER. “Absoluut. Je kunt het regelneverij noemen, maar burgers weten graag wat ze kopen, en of het veilig is. Of er geen dingen in de jam zitten waar ze allergisch aan zijn. Dat is een van de manieren waarop de Europese Unie een supermacht is. Want als je hier wilt verkopen, moet je de Europese regels volgen. Dus volgen Facebook en Google de Europese privacyregels, ook in de Verenigde Staten, want de Europese regels zijn de strengste, en dan ben je meteen overal in orde. En ik weet dat je het niet moet overdrijven, maar in die regels zitten ook onze waarden verwerkt, over het verbod op kinderarbeid bijvoorbeeld, of welke plastics je niet mag gebruiken.”

Bent u anders gaan kijken naar de Europese Unie, nu u opnieuw buiten de Unie woont, in Oslo?

De GRUYTER. “Dit is een heel interessante plek om naar de Europese Unie te kijken, en naar de brexitonderhandelingen. De Noren doen mee met de interne markt, het land werd vroeger wel eens spottend een faxdemocratie genoemd: de besluiten werden doorgefaxt en Oslo had ze maar door te voeren. De Noren trekken samen op met de Europese Unie, nu ook weer met de aankoop van vaccins. Alleen hebben ze drie elementen gekozen waarin ze erg soeverein willen zijn: visserij, landbouw en energie. Die domeinen hebben ze zelf in handen, voor de rest volgen ze de Europese Unie en doen ze mee aan alle ontwikkelingsprogramma’s.

“De Noren konden maar niet begrijpen dat de Britten dachten meer soevereiniteit te krijgen door helemaal uit de Europese Unie te stappen. Dat hadden ze beter begrepen dan de Britten zelf. De Noorse premier Erna Solberg zegt: natuurlijk nemen wij de Europese wetgeving over, want als het goed is voor de Europese Unie, dan is het ook goed voor ons!”