Als landen hun bevolking zien verouderen, zullen ze Afrikaanse jongeren nodig hebben. Dat zal gevolgen hebben in de ontvangende landen en in Afrika zelf.
Nadat John Uwagboe in 2008 naar Schotland was verhuisd, zag hij een aantal weken geen andere zwarte man. Toen hij er eindelijk een ontmoette, aan de overkant van een straat in Edinburgh, stak hij over. Al snel omhelsden de vreemden elkaar als verloren vrienden. Ze gingen lunchen. “De man was niet eens een Nigeriaan”, herinnert Uwagboe zich. “Hij kwam uit Ghana.”
In 2001 waren er slechts 5.000 Afrikanen in Schotland, of 0,1 procent van de bevolking. Tijdens de jongste volkstelling, in 2022, was die bevolking meer dan elf keer zo groot. Uwagboe, die hier kwam om te studeren, zich opwerkte bij een bank en later restauranthouder werd, zegt dat een WhatsApp-groep van Nigerianen in Edinburgh meer dan 3.000 leden heeft. “Eén ding is zeker: de Afrikanen zullen blijven komen”, zegt hij.
Dat lijkt misschien onwaarschijnlijk, nu Donald Trump migranten eruit gooit, Europese politici het nativisme omarmen en de mediaberichtgeving over migratie uit Afrika zich richt op het illegale soort, in rubberboten. Maar de overgrote meerderheid van de Afrikanen verlaat het continent op een legale manier. De legale migratie is blijven toenemen. Waarschijnlijk zal die de komende decennia nog blijven groeien, waardoor de Afrikaanse diaspora zich over de hele wereld zal uitbreiden. Dat zal ingrijpende gevolgen hebben in de ontvangende landen en in Afrika zelf.
Afrika is uitzondering
De groei komt voort uit de demografische divergentie tussen Afrika, het jongste continent met de snelst groeiende bevolking, en alle andere continenten. Arbeid wordt overvloediger in Afrika en schaarser op veel andere plaatsen. Als gevolg daarvan, stellen Kathryn Foster en Matthew Hall, demografen aan de Cornell University, “zal de migratie in de toekomst Afrikaans van oorsprong zijn”.
Eerder dit jaar publiceerde het adviesbureau McKinsey een rapport over de nieuwe demografische realiteit. Daarin staat dat een eerste golf van landen – waaronder Amerika, China, Japan, Zuid-Korea en heel Europa – hun bevolking op arbeidsleeftijd (15- tot 64-jarigen) tegen 2050 met ongeveer 340 miljoen zal zien krimpen. Langer leven en dalende vruchtbaarheidscijfers betekenen dat de zogenoemde ondersteuningsratio van mensen op arbeidsleeftijd tegenover 65-plussers op die plaatsen is gedaald van 7 op 1 in 1997 tot 4 op 1 vandaag. Tegen 2050 zal het nog maar 2 op 1 zijn.
Ook in de opkomende economieën is een verschuiving aan de gang. Volgens voorspellingen van de Verenigde Naties zal de ondersteuningsratio tegen 2060 dalen van 6,2 naar 2,3 op 1 in Brazilië en van 7,5 naar 2,4 op 1 in Vietnam, merkt Michael Clemens van de George Mason University op. “Er is in de wereldgeschiedenis nog nooit zo’n schokkend snelle verdwijning van arbeiders voorgekomen”, zegt hij.
De uitzondering is Sub-Saharaans Afrika. Hoewel de vruchtbaarheidscijfers daar ook dalen, gaat dat langzamer en vanaf een hoger startpunt. De regio ligt tientallen jaren achter in de demografische transitie. De bevolking op arbeidsleeftijd zal tegen 2050 met 700 miljoen toenemen, ruwweg een verdubbeling. Tegen 2030 zal ongeveer de helft van de nieuwe arbeidskrachten die wereldwijd toetreden tot de beroepsbevolking uit Afrika bezuiden de Sahara komen (zie grafiek Verouderende wereld, levendig continent).
In Sub-Saharaans Afrika komen elk jaar ongeveer 15 miljoen mensen op de arbeidsmarkt, maar worden slechts 3 miljoen banen gecreëerd. Vorig jaar bleek uit een enquête van Afrobarometer dat 47 procent van de Afrikanen in 24 landen had overwogen te migreren en dat 27 procent daar “veel over had nagedacht”. “Betere kansen op werk” was de meest genoemde reden.
Weinig enthousiasme
Maar de politiek van de ontvangende landen lijkt onvermurwbaar. Trump heeft het Amerikaanse ‘diversiteitsvisum’, dat populair is bij Afrikaanse migranten, opgeschort. De Europese Unie besteedt miljarden euro’s aan het terugdringen van de illegale migratie. De vorige Britse regering leek liever migranten naar Rwanda te deporteren dan migranten uit Rwanda toe te laten.
Nativisme kan leiden tot meer beperkingen op Afrikaanse migratie. Maar dat zal politieke kosten met zich brengen. In Groot-Brittannië zal het moeilijker worden verpleegkundigen en dokters te vinden voor de National Health Service. Overal zou het betekenen dat we onze toevlucht moeten nemen tot impopulaire alternatieven om tekorten aan arbeidskrachten aan te vullen, zoals het verlagen van uitkeringen of het verhogen van de pensioenleeftijd. Voordat Giorgia Meloni premier van Italië werd, beloofde ze de immigratie terug te dringen. Sinds ze in de regering zit, is het aantal niet-EU-werkvisa dat door Italië wordt uitgegeven toegenomen. Ook in Groot-Brittannië is de nettomigratie na de brexit gestegen. Zolang rijke landen arbeidskrachten uit het buitenland nodig hebben, is het logisch aan te nemen dat Afrika die zal leveren.
Dat doet het nu al. In 2024 woonden meer dan 45 miljoen Afrikaanse migranten buiten hun land van herkomst, volgens het Department of Economic and Social Affairs (DESA) van de Verenigde Naties. Afrikanen maakten 15 procent uit van alle emigranten ter wereld, tegenover 13 procent in 1990. Toen woonde 35 procent van de Afrikaanse migranten buiten het continent. Tegenwoordig is dat 45 procent. Dat zijn 20,7 miljoen mensen, drie keer zoveel als in 1990.
Volgens de Verenigde Naties is het aantal Afrikanen dat in Europa woont tussen 1990 en 2024 gestegen van 4 miljoen naar 10,6 miljoen. Er wonen er meer dan 4 miljoen in Frankrijk en 1 miljoen in Groot-Brittannië.
In de afgelopen tien jaar heeft Amerika Frankrijk ingehaald als het land met de grootste populatie migranten uit Afrika ten zuiden van de Sahara. Het aandeel van Afrikanen in de immigratie naar Amerika is gestegen van minder dan 1 procent in 1960 tot 11 procent in 2020.
In een binnenkort te verschijnen boek stelt Neeraj Kaushal van Columbia University dat “de toekomst van de Verenigde Staten in Sub-Saharaans Afrika ligt”, omdat dat de snelst groeiende bron van migranten zal zijn. Ze merkt op dat de Nigeriaanse, Ethiopische, Ghanese en Keniaanse diaspora ongeveer even groot is als de Indiase diaspora in 1980. Sindsdien is de in India geboren bevolking 13 keer zo groot geworden. Een vergelijkbare toename van die vier Afrikaanse diaspora’s zou neerkomen op 10 miljoen meer migranten rond 2060.
Neeraj Kaushal denkt dat de Afrikanen de Aziaten zullen vervangen als Amerika’s “nieuwe modelminderheid”. Ongeveer 42 procent van de immigranten uit Afrika ten zuiden van de Sahara van 25 jaar of ouder heeft een diploma, tegenover 33 procent van de rest van de bevolking. Afrikanen hebben een hogere arbeidsparticipatie dan het Amerikaanse gemiddelde.
Verschillende Afrikaanse regeringen hebben ‘diaspora-obligaties’ uitgegeven om geld van emigranten in te zamelen voor infrastructuurprojecten.
Niet alleen in het Westen wonen meer Afrikanen. In 2024 waren er volgens DESA bijna 4,7 miljoen migranten uit Afrika in de landen van de Samenwerkingsraad van de Arabische Golfstaten (GCC), meer dan een verdrievoudiging sinds 1990. Saudi-Arabië is de op één na grootste bron van geldovermakingen naar Kenia, na Amerika, maar vóór Groot-Brittannië en de Europese Unie.
Steven Nuwuguba was begin de twintig toen hij naar Qatar ging. Hij zwoegde zeven dagen per week op de luchthaven en werd lastiggevallen door racistische bazen. Hij wil niet dat zijn kinderen daarheen gaan, omdat veel Afrikanen er worden mishandeld. Maar hij verdiende in een maand twee keer zoveel als het bruto binnenlands product per persoon in Oeganda. Dat stelde hem in staat een bedrijf te beginnen toen hij terugkwam. “200 dollar is veel geld in ons land”, zegt hij.
Voor- en nadelen
Welke gevolgen heeft emigratie uit Afrika? Een eeuwige zorg is de braindrain, waarbij goed opgeleide Afrikanen in grote aantallen vertrekken. Maar de waarheid is genuanceerder, stelt de Kameroense econoom Narcisse Cha’Ngom. Zijn onderzoek weegt de voor- en nadelen van uitgaande migratie voor de uitzendende landen.
Aan de ene kant van het grootboek staat het directe verlies aan menselijk kapitaal, koopkracht in lokale winkels en belastinggrondslag van het land. Positievere effecten zijn de geldovermakingen, die vorig jaar zowel de directe buitenlandse investeringen in Afrika als de overzeese hulp overtroffen (zie grafiek De diaspora brengt redding). Het vooruitzicht van emigratie kan ook leiden tot een stijging van het opleidingsniveau in het thuisland, doordat de lokale bevolking wordt gestimuleerd meer kwalificaties te halen. Een paper uit 2023, mee geschreven door Narcisse Cha’Ngom, waarin emigratie uit 174 landen werd onderzocht, concludeerde dat in de meeste gevallen, ook voor de meeste Afrikaanse landen, de voordelen groter zijn dan de kosten.
Maar hij voegt eraan toe: “Het potentieel om de voordelen te maximaliseren en de kosten te minimaliseren hangt af van het beleid. Afrikaanse landen zouden kunnen leren van de Filipijnen, die de emigratie van hun verpleegkundigen koppelden aan de financiering voor opleidingen in de gezondheidszorg in eigen land, of van India, dat emigranten aanmoedigt terug te keren met vaardigheden en kapitaal. Verschillende Afrikaanse regeringen hebben ‘diaspora-obligaties’ uitgegeven om geld van emigranten in te zamelen voor infrastructuurprojecten.
Vorig jaar sloot Kenia een voorlopig migratieakkoord met Duitsland, waarbij Kenianen tekorten aan werk zouden aanvullen en Duitsland zou betalen voor opleidingen. William Ruto, de president van Kenia, heeft gezegd: “De beroepsbevolking van Kenia is onze grootste hulpbron.” Zijn regering wil de komende drie jaar 1 miljoen Kenianen per jaar exporteren.
Andere landen overwegen soortgelijke initiatieven. Eerder dit jaar schreef Ethiopië Noorwegen en andere Europese landen aan met het aanbod verpleegkundigen te exporteren. Tanzania plant migratiedeals met acht landen, waaronder de Verenigde Arabische Emiraten.
Veel Afrikanen zijn sceptisch over de vraag of staten die hun natuurlijke hulpbronnen hebben verspild, het beter kunnen doen met hun menselijke hulpbronnen. Sommige jonge Kenianen zien Ruto’s deal met Duitsland als een afleiding van zijn falen om thuis genoeg banen te creëren. Maar dat weerhoudt hen er niet van hun fortuin in het buitenland te zoeken. Afrikanen hebben banen nodig, de rest van de wereld heeft arbeiders nodig. Die samenloop van belangen is een enorme kans, als beide partijen maar zo verstandig zijn om die te grijpen.
