Econome Noreena Hertz: ‘We gaan naar een kapitalisme met meer oog voor elkaar’

Nieuw-Zeeland heeft een welzijnsbegroting opgesteld. De techgigant Cisco keert een premie uit aan behulpzame collega’s. De Britse econome Noreena Hertz ziet daarin tekenen van een omslag naar een minder hard kapitalisme. Die trend zal zich na de coronapandemie nog doorzetten. “We moeten meer investeren in relaties. Verbinding heeft ons door deze crisis geloodst.”

Vorig weekend kwam in het Engelse badplaatsje Carbis Bay de G7 samen. Het thema: een betere, groenere, welvarender wereld bouwen na corona. “Op de agenda stonden onderwerpen zoals het milieu en de economie. Dat is logisch. Maar tegelijk is het vreemd dat er geen enkele aandacht was voor het herstel van echt samen-leven – het verbindende element in de maatschappij. Voor onze gezondheid en ons welzijn moet dat een even grote prioriteit zijn”, zegt de Britse econome Noreena Hertz.

Sinds enkele maanden is haar nieuwe boek uit: De eenzame eeuw. Hertz ziet eenzaamheid als een maatschappelijk probleem, van dezelfde grootteorde als de klimaatcrisis. Mensen voelen zich niet langer verbonden met elkaar, met hun collega’s, hun werk, hun politieke vertegenwoordigers. Dat leidt tot ziektes zoals depressies, maar ook tot politieke onrust, omdat mensen die zich vereenzaamd voelen makkelijker stemmen voor extreme en populistische partijen. De vereenzaming heeft ook een impact op de economie. Werknemers die zich niet verbonden voelen met elkaar of hun leidinggevenden, presteren slechter dan mensen die zich goed voelen op het werk.

In haar boek ging Hertz ook in op de tegenkrachten die zorgen voor positieve verandering, zowel politiek als economisch. Volgens haar worden die tegenkrachten nog versterkt door de coronapandemie. “Nooit eerder in onze tijd hebben de inwoners van het Westen zo’n lange, collectieve periode van crisis meegemaakt. Op grote crisissen zijn in het verleden altijd grote veranderingen gevolgd. Uit de Grote Depressie kwam de New Deal, en na de Tweede Wereldoorlog werd de sociale zekerheid uitgebouwd, zoals de National Health Service (NHS) in het Verenigd Koninkrijk.”

Ziet u vergelijkbare projecten in de startblokken staan? Of wordt het een verzameling van allerhande kleine initiatieven?

NOREENA HERTZ. “Ik denk veeleer het laatste. Ik zie her en der wel tekenen, zoals de massale investeringen die de Amerikaanse president Joe Biden heeft aangekondigd. Ook na andere grote crisissen hebben overheden ingezien dat er moet worden geïnvesteerd in de publieke ruimte. Maar sinds 2008, na de financiële crisis, hebben ze wereldwijd het tegenovergestelde gedaan. Er werd massaal bespaard en niet geïnvesteerd in parken, kinderdagverblijven, woon-zorgcentra, bibliotheken of infrastructuur. Dat moet dringend worden teruggedraaid. Al voor de pandemie leefde het gevoel dat de slinger van het kapitalisme te ver was doorgeslagen. De pandemie zal de discussie over de broodnodige reset van het kapitalisme alleen maar versnellen.”

Hoe moet dat nieuwe kapitalisme eruitzien?

HERTZ. “Ik denk dat we gaan naar een kapitalisme met meer oog voor elkaar, waarin aandacht is voor waarden zoals zorg dragen voor anderen, mededogen en vriendelijkheid, ongeacht of het gaat om commerciële of persoonlijke relaties. Als we de afgelopen veertien maanden één ding allemaal hebben ondervonden, dan is het wel het belang van goede relaties. Verbinding is wat ons door deze crisis heeft geloodst. We gaan van een kapitalisme waarbij het ieder voor zich was naar een meer relationele vorm van kapitalisme, waar niet alleen de transactie waarde heeft. We kijken ook naar de verhoudingen tussen burgers, tussen werknemers, tussen verkopers en hun klanten. Die relaties brengen ook waarde met zich mee, maar dat waren we te veel uit het oog verloren.”

Economen kijken naar cijfers. Hoe kunt u de waarde van die relaties in cijfers uitdrukken?

HERTZ. ( Lacht) “Ik ben ook een econoom, ik kijk ook graag naar cijfers. Al wil ik wel waarschuwen dat niet alles in cijfers kan worden gevat. Toch kun je sommige relaties zeker in cijfers uitdrukken. We weten dat mensen die geen vrienden hebben op het werk zeven keer minder gemotiveerd zijn, en dus minder productief. Ze nemen ook sneller ontslag. Als je investeert in goede relaties tussen werknemers, heeft dat dus een positieve invloed op de productiviteit.

“Ook overheden kunnen daar rekening mee houden. Nieuw-Zeeland meet in welke mate burgers elkaar vertrouwen. Nieuwe maatregelen worden daaraan getoetst: in hoeverre herstelt het beleid het vertrouwen tussen mensen? Zo’n welzijnsbegroting werkt niet veel anders dan een traditionele begroting. Als je kunt voorspellen dat een maatregel de eenzaamheid van mensen zal verminderen, kun je ook de economische gevolgen daarvan in rekening brengen. Economisch succes hangt nu eenmaal samen met het sociale en menselijke kapitaal in een samenleving.”

Dwingt zo’n welzijnsaanpak ook om meer te kijken op middellange termijn, verder dan de volgende verkiezingen?

HERTZ. “Een kwarteeuw advies geven aan regeringen heeft me er erg bewust van gemaakt dat een verkiezingscyclus politici blind maakt voor langetermijnplanning. Maar vooral de klassieke partijen moeten beseffen dat er quick wins te behalen zijn met een welzijnsbeleid. Want mensen die zich meer verbonden voelen met elkaar, hebben minder de neiging om voor extreme en populistische partijen te stemmen.”

Ziet u in de verkiezing van Joe Biden zo’n signaal van verandering?

HERTZ. “Dat is te kort door de bocht. Ruim 70 miljoen Amerikanen hebben nog voor Trump gestemd, meer dan bij zijn verkiezing in 2016. Centrumpartijen hebben nog heel veel werk voor de boeg om het vertrouwen van grote groepen mensen terug te winnen die zich geïsoleerd, gemarginaliseerd en ongehoord voelen. Ook in Europa bespelen extremistische partijen die gevoelens met succes. Dat gevaar is niet geweken. We hebben leiders nodig die opkomen tegen die retoriek van uitsluiting, xenofobie en anti-immigratie. Ze moeten een politiek van echte inclusie voeren, en dat betekent aandacht hebben voor alle groepen die zich uitgesloten voelen. Maar je bereikt niets door die groepen tegen elkaar op te zetten.”

En dus moet worden geïnvesteerd in ontmoetingsplaatsen?

HERTZ. “Ja. Als die plekken er niet zijn, kun je geen samenleving opbouwen. Overheden, maar ook bedrijven moeten weer investeren in parken, jeugdclubs, bibliotheken of hondenparken. Veel van uw lezers zullen dit misschien herkennen, maar voor de pandemie voelde ik me een echte wereldburger, in het vliegtuig reizend van de ene wereldstad naar de andere. Ik apprecieerde onvoldoende het lokale, de plek waar ik thuiskwam. Maar tijdens de research voor mijn boek, en nog meer tijdens de pandemie, ging ik het immense belang van een sterke sociale verbondenheid met je buurt inzien.”

Hebben ook bedrijven daar een rol in te spelen?

HERTZ. “Daar ben ik van overtuigd. Zo ben ik onder de indruk van het beleid van Cisco. Dat waardeert veel minder traditionele kwaliteiten zoals vastberadenheid en competiviteit, ook onder werknemers onderling – de agressievere kwaliteiten, zeg maar. Cisco stimuleert wel vriendelijkheid en zorgzaamheid. Iedereen, van de CEO tot de receptionist, kan een andere werknemer nomineren om een bonus te krijgen op basis van diens hulpvaardigheid. Die kan oplopen tot 10.000 dollar. Tegelijk is de omzet van Cisco bijna dubbel zo groot als die van zijn belangrijkste concurrenten en werd het bedrijf door Forbes voor het vierde jaar op rij verkozen tot de beste werkgever wereldwijd. Ik denk dat dit de toekomst is.

“Jonge mensen willen liever werken voor een bedrijf dat goed zorg draagt voor zijn werknemers en de gemeenschap. Ook investeerders houden daar steeds vaker rekening mee. Als je goede werknemers wilt aantrekken, moet je dus een socialer personeelsbeleid voeren en je rol in de gemeenschap echt opnemen.”

Dat vergt een andere mindset. Hoe moeilijk wordt het om de heersende mentaliteit te keren?

HERTZ. “Ik pleit er niet voor om het kapitalisme te begraven. Maar de laatste veertig jaar hebben we een veel te harde vorm van kapitalisme gezien. Historisch bekeken zijn er altijd verschillende vormen van kapitalisme geweest, met bijvoorbeeld een grotere nadruk op sociale verbondenheid en de gemeenschap. Nog voor The Wealth of Nations schreef Adam Smith zijn Theory on Moral Sentiments, waarin hij het heeft over het belang van relaties, het belang van een gemeenschap en de belangrijke rol die een overheid te spelen heeft om de markt te reguleren waar die faalt. Zodra bedrijven inzien dat investeren in relaties hen ook een competitief voordeel oplevert, krijg je een ander soort economie en een ander kapitalisme.”

Maar intussen is er voor elke Cisco wel een Amazon.

HERTZ. “Amazon kan zich gedragen als een monopolist. Dat bedrijf is zo groot dat het zijn eigen regels kan schrijven. Dat is ongezond. Daar zouden overheden moeten ingrijpen, niet alleen in het belang van de consument, ook in het belang van de samenleving en de economie. Dat geldt ook voor veel socialemediabedrijven. De producten van de sociale media brengen het individueel en algemeen welzijn ernstige schade toe. Er zouden nieuwe reguleringen moeten komen om die bedrijven aan banden te leggen, zoals voorheen de tabaksindustrie. Die discussie is volop aan de gang.”

We hebben de afgelopen maanden massaal thuisgewerkt. Zal het kantoor waar we naar terugkeren er anders uitzien en een andere functie krijgen?

HERTZ. “Ik denk niet dat we snel weer vijf dagen per week naar kantoor terugkeren. Tegelijk hoop ik dat bedrijven de kantoorruimte niet massaal inperken en hun personeel thuis laten werken. We moeten naar een nieuw evenwicht. Sommige creatieve taken kun je makkelijker uitvoeren in alle rust en stilte, terwijl vergaderingen en brainstorms gewoon fijner zijn als je samen in een ruimte zit. Verschillende medewerkers hebben ook verschillende behoeftes, ik denk dat bedrijven er goed aan doen te kijken wat een medewerker individueel wil.

“Toch heb ik twee zaken geleerd uit mijn research. Het eerste is dat het belangrijk is alle teamleden op dezelfde dag op kantoor te hebben. Anders riskeer je tweederangsmedewerkers te creëren die altijd thuis zijn. En ten tweede: moedig hen aan om samen dingen te doen, lunchen bijvoorbeeld. Onderzoek bij de brandweer van Chicago heeft uitgewezen dat collega’s die samen eten niet alleen een betere band met elkaar hebben, maar ook beter presteren. Een goede kantine kan de prestaties van een bedrijf positief beïnvloeden.”