‘Duitsland is niet klaar voor de toekomst’

De Duitse topeconoom Marcel Fratzscher is “geïrriteerd” over de ruk naar rechts in de Bondsdagverkiezingen afgelopen zondag. In tegenstelling tot veel Duitsers en andere sceptische Europeanen pleit hij voor een verregaande hervorming van de Europese Unie. Maar is de kans niet groter dan ooit dat Duitsland zich na zondag meer op zichzelf richt?

“Ja, daar vrees ik wel voor”, verzucht Fratzscher twee dagen na de Bondsdagverkiezingen. “Ik ben bang dat de verkiezingsuitslag veel Duitsers heeft opgeschrikt, ook in het establishment. Duitsland zal niet méér verantwoordelijkheden nemen in Europa. Terwijl dat absoluut nodig is. Mijn grote angst is dat de Duitse overheid achteroverleunt en zich meer op de binnenlandse politiek richt. De Europese politiek zal ondergeschikt worden.”

Fratzscher is als directeur van het Deutsche Institut für Wirtschaftsforschung (DIW) in Berlijn een veelgevraagd commentator. De Frankfurter Allgemeine Zeitung plaatste hem een paar jaar geleden op het nummer twee op de ranglijst van de invloedrijkste economen in Duitsland. Een SPD’er, wordt hij soms ook genoemd. “Dat ben ik niet. Het komt omdat ik veel heb geschreven over ongelijkheid. Ik ben onafhankelijk, net als het DIW.”

U bent altijd al politiek geëngageerd geweest. Dat is ongebruikelijk, zeker voor Duitse economen.

MARCEL FRATZSCHER. “Ja, absoluut. Ik heb meer dan twintig jaar in Oxford gewerkt, buiten het Duitse systeem. Vier jaar geleden kwam ik terug. Het is belangrijk dat we afstappen van nationalistisch denken. We moeten een globaal perspectief scheppen, internationaal. Dat probeer ik toe te voegen aan de discussie.”

De politieke situatie lijkt de andere kant op te gaan. Kijk naar de resultaten van zondag.

FRATZSCHER. “Ik ben uiteraard geïrriteerd dat de extreem rechtse partij AfD zo veel stemmen kreeg. De peilingen lieten het zien, maar ik hoopte dat Duitsland dat bespaard zou blijven. We zien de beweging overal in Europa. In Frankrijk met Marine Le Pen, in Nederland met Geert Wilders, in Groot-Brittannië met de brexit, het is afschuwelijk. Duitsland is geen uitzondering. Ik had gehoopt dat het dat wel was geweest, want de economie doet het goed.”

Toch is er veel ontevredenheid.

FRATZSCHER. “De opkomst van AfD laat heel duidelijk zien dat in Duitsland toch niet alles goed is. In mijn boek over ongelijkheid schrijf ik dat veel mensen gefrustreerd zijn omdat ze niet merken dat het beter gaat. De sterke economische opleving gaat aan hen voorbij. Ze zijn bang, en de grote politieke partijen hebben daar niet serieus naar gekeken. Ze proberen gewoon door te gaan op de oude manier. Ze hebben dat weggewuifd. En dit is het resultaat.”

Heeft de discussie over vluchtelingen en identiteit de kiezers niet doen opschuiven naar rechts?

FRATZSCHER. “Daar ben ik het helemaal niet mee eens. Ik denk dat het argument vaak wordt gebruikt door mensen die zeggen dat buitenlanders het probleem zijn. Ze zeggen dat buitenlanders kwaadaardig zijn, dat ze ons willen leegzuigen en alleen maar willen profiteren van ons genereuze systeem. Ze zeggen dat Duitsland zo veel mensen helemaal niet aankan.”

En dat klopt niet?

FRATZSCHER. “Het is een verkeerd argument. Duitsland heeft al veel langer ervaring met migranten. Na het einde van de Tweede Wereldoorlog heeft Duitsland een enorme toevloed van migranten gekend. En in de jaren zestig kwamen de zogenoemde gastarbeiders uit Italië, Portugal, Spanje en Turkije. Tegenwoordig heeft een op de vijf Duitsers een niet-Duitse achtergrond. Duitsland is een land van immigratie, en dat is het al heel lang. Dat is niets nieuws. We hebben 5 miljoen moslims in Duitsland. Dat zijn niet de vluchtelingen van de jongste jaren, die wonen hier al heel lang. Kijk naar de regio’s in het voormalige Oost-Duitsland, waar zo fors op de AfD is gestemd, daar zijn helemaal geen migranten. De migranten leven vooral disproportioneel in Zuid-Duitsland, in de rijkere regio’s. Daar is de werkloosheid laag, en is iedereen goed geïntegreerd. Kijk naar de jongste tien jaar. Duitslands werkgelegenheidswonder zou niet mogelijk zijn geweest zonder migranten. Het waren vaak jonge mensen, hoogopgeleid met goede kansen op een baan. Hun aandeel in de werkgelegenheid is hoger dan dat van de Duitsers.”

De nieuwe immigranten zijn vaak minder goed opgeleid en dus slecht voorbereid op de Duitse arbeidsmarkt.

FRATZSCHER. “Natuurlijk zijn er vluchtelingen met weinig opleiding, of vluchtelingen met een trauma. Ze spreken de taal ook niet, en dat is een enorme uitdaging. Maar als je kijkt naar het grote beeld, heeft Duitsland het goed gedaan de jongste zeventig jaar. Ik ben er niet van overtuigd dat het een culturele kwestie is. Als dat zo zou zijn, hadden we dat de afgelopen zeventig jaar al lang zien gebeuren.”

Zegt u als econoom ook dat Duitsland immigranten nodig heeft om de vergrijzing op te vangen?

FRATZSCHER. “Als je migranten afsluit van de arbeidsmarkt, zou de Duitse economie er veel slechter aan toe zijn. Nu al gaan meer ouderen met pensioen dan dat er jongeren een baan vinden. Dat wordt de komende tien, vijftien jaar nog extremer, want de top van de babyboom gaat met pensioen. De immigranten kunnen niet alle gaten op de arbeidsmarkt vullen, dat moet duidelijk zijn. Duitsland zou daarvoor jaarlijks 700.000 immigranten moeten toelaten. De Duitse arbeidsmarkt doet het fantastisch, maar we hebben meer dan een miljoen vacatures. Duitse bedrijven zoeken hoogopgeleide én laagopgeleide werknemers.”

In Die Welt zei u eerder dat Duitsland misschien al over het hoogtepunt van zijn economische kunnen is. Denkt u nog altijd dat de Duitse economie veel zwakker is dan we denken?

FRATZSCHER. “Dit zijn de gouden tijden. Maar die duren nog twee, drie jaar als in Europa niets misgaat. Ik maak me zorgen over de komende vijftien jaar. Duitsland moet meer investeren in de toekomstige economie. We richten ons nu op industrie en industriële producten. Duitsland is niet erg competitief in communicatie, informatie en technologie. Dit land heeft een van de slechtste digitale infrastructuren van het Westen. Er is een cultuurverandering nodig. Neem bijvoorbeeld de eerste autonome auto. Die komt niet van een Duits automerk, maar van een Aziatische of Amerikaanse producent. Dat is symbolisch. Duitsers begrijpen niet dat dit gaat gebeuren. Ze voelen zich superieur in wat ze kunnen vanwege de industrie. Dat is gevaarlijk. Duitsland mist een moment. Duitsland is niet klaar voor de toekomst.”

Gelooft u als pro-Europeaan, na de opkomst van heel wat eurosceptische partijen en de brexit, nog in een sterkere integratie van de Europese Unie?

FRATZSCHER. “Ja. Ik pleit voor een hervorming van de monetaire unie en alle Europese organisaties. De Duitse regering moet meer verantwoordelijkheid nemen voor Europa, samen met Frankrijk, om de euro te hervormen en meer groei in Europa te creëren. Duitsland heeft Europa nodig. De Duitsers en de Fransen moeten een deal sluiten. De Fransen willen meer solidariteit en meer delen. De Duitsers willen de regels aanscherpen en strenger handhaven. Ik zie geen contradictie. Ik geloof dat Europa gebaat is bij het wegebben van risico’s. Duitsland wil een beter beleid, zodat de risico’s afnemen. Maar dan moet je ook landen helpen als die het moeilijk hebben. Daarvoor moet een Europese minister van Financiën komen.”

Hoe is dat te verkopen aan de Duitsers?

FRATZSCHER. “Door te zeggen dat Duitsland de Europese Unie nodig heeft. Duitsland profiteert van de Europese Unie. Duitsland heeft geprofiteerd van de euro. Zoals in ieder ander land vinden de Duitsers het leuk om ‘Brussel’ als de zondebok aan te wijzen. Maar Duitsland heeft baat bij open handel. 40 procent van ons bruto binnenlands product bestaat uit export, bijna een op de twee banen heeft ermee te maken. En een derde van de Duitse exportproducten gaat naar Europa, naar landen met de euro of met valuta die gelieerd zijn aan de euro. Europa is cruciaal voor Duitsland.”

Zo voelen veel Duitsers het niet.

FRATZSCHER. “Ik zou willen zeggen aan de Duitsers: vergeet niet dat wij tien, twaalf jaar geleden zelf de zieke man van Europa waren. We vergeten dat graag. Maar we hebben toen veel aan Europa gehad. Zonder een sterke euro was Duitsland nooit uit de crisis gekomen. Europa heeft ons geholpen. En het is geen eenrichtingsverkeer. Iedereen profiteert van een sterk Europa.”

Kan Merkel daarmee aan de slag?

FRATZSCHER. “Het is nu of nooit. Dit is een zeldzame kans om hervormingen door te voeren. Frankrijk heeft een nieuwe president, die met een pro-Europees platform campagne heeft gevoerd. Merkel moet nu een regering vormen, maar daarna kan ze belangrijke beslissingen nemen. Europa is nog altijd in een zeer precaire situatie, met de toestand in Italië. Bovendien zijn er onderhandelingen over de brexit. Dus nu is het moment. Het is economisch relatief kalm, de hervormingen moeten er nu komen. Anders moet het straks gebeuren, in de volgende crisis.”

Wat verwacht u van Merkel IV?

FRATZSCHER. “Mijn grote angst is dat de nieuwe regering kiezers gaat omkopen om te zwijgen, om niet te klagen. Dat kan door de belastingen te verlagen en meer geld vrij te maken voor sociale voorzieningen en pensioenen. Dat is mijn angst. De overheid heeft veel geld.”

Wat zou u doen?

FRATZSCHER. “Het beste dat kan gebeuren, is dat de overheid grote investeringen doet in onderwijs, innovatie, infrastructuur, transport, maar ook in de digitale en energie-infrastructuur. Maar ik vrees dat dit niet de prioriteit van de regering wordt.”

Denkt u dat Angela Merkel de komende vier jaar volmaakt? Boze tongen beweren van niet.

FRATZSCHER. “Dat zou kunnen kloppen. Maar onderschat haar niet. Angela Merkel is zeer slim, zeer strategisch. Haar critici heeft ze keer op keer laten zien dat ze ongelijk hadden. Ze weet hoe ze een crisis moet leiden. Ik verwacht dat ze vier jaar blijft zitten. En dat ze een crisis op de juiste manier zal aanpakken.”

Wat is de belangrijkste erfenis van Merkel?

FRATZSCHER. “Niet haar economische beleid. Dat is niet het sterkste punt geweest van haar coalities de laatste twaalf jaar en dat wordt het ook niet de komende vier jaar. Haar kracht is het samenbrengen van de Duitse samenleving. De climax daarvan is Wir schaffen das. Ze is pragmatisch geweest en ze heeft op een open, tolerante manier gezegd: we zijn een open, diverse samenleving. Ze is daarin belangrijk geweest.”

Maar ze betaalt daar wel een prijs voor.

FRATZSCHER. “Ze is opnieuw verkozen. Ik weet niet of ze ooit een prijs betaalt. Ze zal de geschiedenis ingaan als een zeer geschikte kanselier.”