De slag om het statiegeld: ‘In alle gemeentebesturen en in elke partij vind je voor- en tegenstanders’

De Vlaamse regering overweegt statiegeld in te voeren op plastic flesjes en drankblikjes. Maar de discussie gaat veel breder.

Electorale profileringsdrang. Het verwijt dat Joke Schauvliege (CD&V) naar haar hoofd geslingerd krijgt over het statiegelddossier, is niet helemaal terecht. In het Vlaamse regeerakkoord stond al dat het systeem zou worden bestudeerd. Ook sloot de Vlaamse minister van Omgeving twee jaar geleden een akkoord met de voedingsindustrie, de distributie en Fost Plus, de organisatie die instaat voor de ophaling en de verwerking van verpakkingsafval. De industrie beloofde 9,6 miljoen euro per jaar te investeren in Mooimakers, een campagne om het zwerfvuil tegen 2022 met 20 procent te reduceren. “Alleen als dat niet lukt, komt er in 2018 statiegeld op blikjes en plastic flesjes”, klonk het.

Maar Schauvliege heeft daar niet op gewacht. Mooimakers heeft volgens zijn website al 834 opruimacties in gang gezet, maar de impact daarvan op het zwerfvuil blijft onduidelijk. Sommige betrokkenen verslikten zich dan ook in hun koffie toen ze in de krant lazen dat de minister het statiegeld wil doordrukken.

Niet iedereen is overtuigd van de maatregel. Statiegeld kan, als onderdeel van het Verpakkingsplan, een impact hebben op de strijd tegen zwerfvuil, maar het heeft ook gevolgen voor de winkeliers, de ophaling en de recyclage. De N-VA en Open Vld besloten op de Vlaamse ministerraad twee weken geleden het Verpakkingsplan niet te bespreken, om de sector de kans te geven met alternatieven te komen. Het is een complex dossier, met veel betrokken partijen.

1 Het Vlaams Gewest en OVAM

Zonder de eerste afvalwetten begin jaren tachtig en het Bodemdecreet van 1995, had de Vlaamse milieu-industrie nooit kunnen bloeien. Het verpakkingsbeleid is een juridisch buitenbeentje door de creatie van de Verpakkingscommissie. Die moet ervoor zorgen dat de regelgeving rond verpakkingen in de drie gewesten gelijkloopt.

Toch kan Vlaanderen een eigen koers varen, maar, waarschuwde de Openbare Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij (OVAM) twee jaar geleden, dat jaagt de kostprijs van het systeem omhoog. Intussen lijken de verantwoordelijke ministers in de andere regio’s, Céline Fremault (cdH) in Brussel en Carlo Di Antonio (cdH) in het Waalse gewest, niet afkerig van een statiegeldsysteem. Al zit in Wallonië de MR mee aan tafel, die net als de Vlaamse liberalen kritisch is.

Maar het belangrijkste is dat er een integraal Verpakkingsplan komt, waarbij de producenten 100 procent verantwoordelijk zijn voor hun verpakkingen, klinkt het bij Jan Verheyen, de woordvoerder van OVAM. “Statiegeld is geen doel op zich. Het kan een middel zijn, waaraan weliswaar ook een kostprijs is verbonden. Gerekend met 25 cent statiegeld per blikje of flesje, kom je aan 77 miljoen euro.”

2 De lokale besturen

Blikjes en flesjes zijn goed voor 40 procent van het volume van al het zwerfvuil, 33 procent van het gewicht en minder dan 10 procent van het aantal stuks. De rekening voor het opruimen daarvan belandt grotendeels bij de gemeentes. Een studie van OVAM met cijfers uit 2013 schatte de kosten op 61,5 miljoen euro per jaar, maar twee jaar later was dat al 155 miljoen euro.

Iets meer dan de helft van de Vlaamse gemeentes is toegetreden tot de Statiegeldalliantie. Een aantal andere is voorstander, maar heeft vragen bij de werkwijze van de Nederlandse organisatie. Ze krijgt financiële steun van onder meer Tomra, de Noorse wereldmarktleider in de terugnamemachines die nodig zijn voor de invoering van een statiegeldsysteem. Anderen weifelen om net voor de verkiezingen de burgers op te zadelen met inzamelverplichtingen.

“In alle gemeentebesturen en in elke partij vind je voor- en tegenstanders”, zegt Christof Delatter, coördinator en stafmedewerker afvalbeleid bij de Vereniging van Vlaamse Steden en Gemeenten (VVSG). “Voor ons is die discussie ondergeschikt aan het doel: de verpakkingsproducenten volledig verantwoordelijk maken voor wat ze op de markt brengen. De ambitie moet zijn alle verpakkingen terug te halen.”

“Die verpakkingen worden onvoldoende ingezameld en te weinig gerecycleerd. Het Fost Plus-systeem dat de producenten hanteren, dateert uit de jaren negentig en is sindsdien amper veranderd. Een op de drie blikjes verdwijnt gewoon. In Noorwegen worden producenten en verdelers belast op wat niet wordt gerecycleerd. Het gevolg is dat ze zichzelf regels opleggen en in plaats van duurder net goedkoper werken, ook voor de consument.”

3 De verpakkingsindustrie

Met die redenering gaat Fost Plus niet akkoord. Woordvoerster Fatima Boudjaoui wijst erop dat België al enkele jaren de koploper is in Europa. In 2017 werd 698.314 ton verpakkingen gerecycleerd, goed voor 89,1 procent van het totaal. “En we hebben een goedkoop systeem, dat 6 tot 7 euro per inwoner per jaar kost. Dat is dankzij de blauwe pmd-zak, die we willen uitbreiden naar alle plastic verpakkingen.”

“Statiegeld zal de doeltreffendheid van de blauwe zak ondermijnen, het zwerfvuilprobleem niet oplossen en de burger opzadelen met een verlies aan comfort en hogere kosten”, vat Boudjaoui samen. De organisatie stimuleert haar bijna 5000 leden om meer in te zetten op ecodesign, dat leidt tot beter recycleerbare producten. “Voor zwerfvuil geloven we in de integrale aanpak van de Mooimakers-campagne. Dat betekent sensibiliseren, zorgen voor een betere infrastructuur – zoals meer vuilnisbakjes -, handhaving en gedragsverandering door acties.”

Toch is de industrie niet a priori tegen statiegeld, merkt Nicholas Courant, de woordvoerder van Fevia, de federatie van de voedingsindustrie. “Alleen vertrek je in België niet van een leeg blad. Hier is al een performant systeem. Producenten en winkeliers betalen al 107 miljoen euro per jaar voor de blauwe zak, en met de uitbreiding komt daar 40 miljoen euro bij. Daarbovenop is er een verpakkingsheffing van 320 miljoen euro.”

Die kosten maken onze producten duurder, weet Courant. “Belgen winkelen daarom voor 700 miljoen euro per jaar in de buurlanden. Statiegeld zal die tendens alleen maar versterken. Kleine winkeliers, die geen plaats hebben om een sorteerinstallatie te plaatsen, zouden recht hebben op een compensatie, die moet worden betaald door een extra taks.”

4 De operatoren

De bedrijven die de ophaling en de verwerking realiseren, willen duidelijkheid, zegt Werner Annaert, afscheidnemend algemeen directeur van Go4Circle, de federatie van milieubeheerbedrijven. “We moeten weten waar we de komende tien jaar aan toe zijn. We moeten ook vermijden dat te veel systemen naast elkaar bestaan, zodat we niet ophalen via winkels, containerparken en aan huis.”

“Er wordt al langer gesproken over een uitbreiding van de pmd-zakken met onder meer folies en yoghurtpotjes. Dat vergt investeringen. Een sorteercentrum inrichten kost snel 20 tot 25 miljoen euro. Dat doe je niet voor een beslissing die na vijf jaar wordt omgebogen.”

Go4Circle pleit er vooral voor dat de overheid werk maakt van afzetmarkten. “Beslis dat bierkratten, afvalzakken en andere producten ten minste een bepaald percentage recyclaat bevatten. Dan stijgt de vraag, wordt het afval meer waard en de inzameling goedkoper. Anders dreig je met bergen waardeloze plastic flesjes achter te blijven, die je alleen kan verbranden om er energie uit te recupereren. Maak er een positief verhaal van. En zorg ervoor dat recyclage interessanter blijft dan afvalverbranding.”