‘De moderne westerse mens is een intellectueel verzadigde luilak geworden’

De moderne westerse mens is een intellectueel verzadigde luilak geworden, die het grote geluk en het comfort van een democratische maatschappij als een zak chips of een fles cola beschouwt die hij spotgoedkoop in een supermarkt kan halen. Dat zegt Jean-Pierre Blumberg, advocaat en docent aan de Universiteit Antwerpen.

Na de financiële crisis van 2008 is er veel te doen geweest over het begrip ‘financial literacy‘. We moesten de bevolking beter opvoeden om in de vrijemarkteconomie te kunnen overleven. Via onderwijs en andere kanalen zouden we de wereld verlossen van een nieuwe kwaal: het financiële analfabetisme.

Dat thema blijft actueel, want als we het recente verzet in Europa tegen het neoliberale beleid nader bekijken, dan valt op dat er weinig concrete alternatieven worden aangedragen. Tenzij waanzinnige ideeën, zoals de 32-urige werkweek, die vooral het gevoel versterken dat diegenen die dat propageren dringend een cursus staatshuishoudkunde dienen te volgen.

Dat is het grote probleem van de linkerzijde. Ze weet geen antwoord te formuleren op het rechtse populisme omdat hun economische discours enkel bestaat uit het verdedigen van de sociale verworvenheden uit het verleden, zonder oog te hebben voor het feit dat we midden in een stroomversnelling van economische en maatschappelijke verandering terecht zijn gekomen. De Franse socialistische premier Manuel Valls heeft het ooit treffend verwoord toen hij de vakbonden beschuldigde van ‘un certain conservatisme social‘.

Ook aan de rechterzijde van het politieke spectrum schort iets. Daar wordt te veel de nadruk gelegd op uitsluitend neoliberale beleidsmaatregelen, zonder rekening te houden met de pijngrens van de ‘forgotten men and women‘ die zich in een periode van globalisering en economische omwenteling bedreigd voelen. Om die angstgevoelens te bezweren, antwoorden de economisten dat innovatie en vrijhandel de economie gemiddeld en globaal zullen verbeteren. Welnu, niemand leeft gemiddeld of globaal. Iedere mens kijkt naar zijn persoonlijke situatie en wanneer die niet verbetert, dan is de boodschap van globale economische vooruitgang niet geloofwaardig.

Tussen de vergeten flanken van rechts en links oogst het populisme weelderig, omdat de traditionele politieke bewegingen geen verstaanbaar en aantrekkelijk discours vinden. Vooralsnog zie ik maar één politieke figuur in Europa die iets nieuw vertelt zonder in populisme te vervallen. Emmanuel Macron is een politicus van een nieuwe generatie die de twee traditionele politieke stromingen tracht te verzoenen. Onder het motto ‘le libéralisme est une valeur de gauche‘ tracht hij ruimte te creëren voor een nieuwe, progressieve politieke beweging die sociale rechtvaardigheid verzoent met verstandig economisch beleid: “Il n’est pas interdit d’être de gauche et de bon sens“, zegt hij.

De politiek kan veel leren van een genuanceerd economisch denken. Een wederkerend principe waarmee economen je om de oren slaan, is ‘there ain’t no such thing as a free lunch‘, een citaat dat Milton Friedman als titel van een boek heeft gebruikt. Welnu, dat geldt ook voor de politiek. Er ontbreekt een essentiële boodschap in het discours van de traditionele partijen. Democratie is niet gratis. Democratie vereist een inspanning, die van het denken. Om te kunnen nadenken over politiek is er ook kennis nodig. Er is een minimum aan historisch perspectief en economisch inzicht vereist om te vermijden dat een hele maatschappij in politiek analfabetisme vervalt. Meer dan zeventig jaar economische vooruitgang gepaard met gratis democratie heeft geleid tot een teloorgang van het historische besef dat onze voorvaderen hebben gestreden voor de westerse waarden van democratie, mensenrechten, multilateralisme en vrijhandel.

De moderne westerse mens is een intellectueel verzadigde luilak geworden, die het grote geluk en het comfort van een democratische maatschappij als een zak chips of een fles cola beschouwt die hij spotgoedkoop in een supermarkt kan halen. Hij kan zijn ongezouten (en dus meestal ondoordachte en ongenuanceerde) mening op elk moment gratis verkondigen zonder daar een onmiddellijke prijs voor te moeten betalen. Democratie als kraantjeswater. Het is er altijd als je het nodig hebt, het is drinkbaar en je vergeet dat je ervoor betaalt.

Dat is de economische vervalsing van de politiek. Het effect van de populistische rattenvangers achterna te lopen werkt in uitgesteld relais, want net zoals de lunch is de democratie nooit gratis. De prijs komt later, wanneer de democratisch verkozen politicus zich als een autocraat of een incompetente leider ontpopt en de democratie en haar welvaart begint af te brokkelen.

Vergeet nooit wie de zwaarste prijs betaalt wanneer de democratie en haar waarden teloorgaan. Dat is de ongeletterde vergeten man. Want als er oorlog uitbreekt, zal hij als eenvoudige soldaat worden opgeroepen om naar de voorste linie van het front te vertrekken.