‘De Europese Unie blaast zichzelf op’

De gezaghebbende politicoloog Ivo Daalder ziet met lede ogen aan hoe zich onder de nieuwe Amerikaanse president een historische breuk in de buitenlandse politiek lijkt af te tekenen. “Trumps onvoorspelbaarheid boezemt angst in.”

Ivo Daalder (Den Haag, 1960) werd twintig jaar geleden een Amerikaanse staatsburger en directeur Europa van de National Security Council van de democratische president Bill Clinton. Daalder was tussen 2009 en 2013 ambassadeur voor de Verenigde Staten bij de NAVO en is sinds vier jaar directeur van de denktank Chicago Council on Global Affairs. Hoewel het buitenlandse beleid van de Verenigde Staten goeddeels hetzelfde gebleven is, ondanks de steun van Donald Trump voor de brexit en zijn scherpe retoriek over China en de relatie met Duitsland, hoort Daalder veel verontruste reacties in zijn omgeving. Donald Trump en zijn strateeg Stephen Bannon voeren een nieuwe nationalistische politiek, die mogelijk zal wringen met de multilaterale samenwerkingsverbanden van na de Tweede Wereldoorlog.

“Trumps onvoorspelbaarheid boezemt angst in”, zegt Daalder in zijn royale hoekkamer op de veertiende verdieping van een wolkenkrabber in Chicago. “De Verenigde Staten waren de lijm die Europa bij elkaar hield. Met America First onderstreept Trump dat het alleen om de Verenigde Staten draait. De president schildert de VS af als superieur. Andere landen, de EU, immigranten en moslims worden als vijanden neergezet. Dat wakkert het nationalisme elders aan. Je zag het al in Frankrijk, Hongarije, Polen, Bulgarije en met de brexit.” Daalder geeft niettemin de hoop op een voortzetting van de Atlantische samenwerking niet op. “De liberale wereldorde is goed geweest voor de VS.”

Het is evenwel een feit dat zelfbewuste machten zoals China, Rusland en Turkije een grotere rol op het wereldtoneel opeisen. Met zijn retoriek speelt Trump Rusland in de kaart, zegt Daalder. “President Vladimir Poetin speelt het oude spel van verdeeldheid zaaien in het Westen. Maar hij heeft nu veel betere kaarten. Poetin heeft met Trump iemand die de boel ontwricht in het westerse systeem. Trump zegt niet te geloven in een door Amerika gedomineerde wereld. Althans, hij wil er niet voor betalen.”

Heeft hij een punt?

Daalder: “Het is heel logisch dat anderen meer in defensie zouden investeren. Duitsland besteedt maar 1,2 procent aan defensie en kan zich nog heel veilig voelen. De Nederlanders betalen nog minder. Als ambassadeur bij de NAVO hoorde ik vaak de vraag ‘waarom betalen de bondgenoten niet meer?’ Ik heb daar geen goed antwoord op. Barack Obama zei ook dat er te veel free riders zijn. Trump trekt de discussie naar een nieuw niveau.”

De deal deugt niet volgens hem.

Daalder: . “De VS worden voor de gek gehouden. Dat is zijn centrale boodschap. Trump wil opnieuw onderhandelen. De essentie van zijn wereldbeeld is dat de liberale wereldorde een hele slechte zaak is geweest voor Amerika. Trump vindt dat Amerika zichzelf economisch te veel heeft opengesteld. Andere landen, die intussen ook rijk zijn, houden hun markten gesloten. Trump vindt dat de VS niet moeten betalen voor het voorrecht om anderen te verdedigen.”

Trump noemde de veiligheidsorganisatie NAVO achterhaald, maar kwam daar later op terug.

Daalder: “Ik denk niet dat hij heeft begrepen in welke mate de Russen een bedreiging vormen. Ten tweede is voor hem niet Rusland, maar terrorisme de grote bedreiging. De NAVO is niet rechtstreeks betrokken bij gevechten tegen IS. Maar ik denk dat Trump de bijdrage van de organisatie onderschat. Toen ik ambassadeur bij de NAVO was, hadden we enige tijd 150.000 NAVO-manschappen in Afghanistan.”

Is er reden voor de Baltische staten om bang te zijn voor Poetin, nu de onvoorspelbare Trump in de VS aan de touwtjes trekt?

Daalder: “Absoluut. Het zijn buurlanden van Rusland. Poetin kan die landen ondermijnen, ook al omdat ze een grote Russische bevolking hebben, die wordt beïnvloed door de Russische propaganda op televisie. Een geruststelling moet wel zijn dat de NAVO in 2014 en 2016 heeft gehandeld. In de Baltische staten zijn nu Amerikaanse, Duitse, Nederlandse, Canadese en Britse troepen gelegerd. Dat moet de Russen afschrikken. Als Rusland in conflict raakt met de Baltische staten, is het ook in oorlog met de NAVO.”

Is het niet logisch dat Rusland zich onder druk gezet voelt door de uitbreiding van de NAVO na de val van de Muur? Je kunt het ook zien als een agressieve actie van het Westen.

Daalder: “Zeker. Alleen leven we wel in een wereld waarin landen soeverein zijn en onafhankelijk hun allianties mogen kiezen. Polen is veertig jaar door de Sovjet-Unie bezet geweest. Als dat land tot de Europese Unie of de NAVO wil toetreden en de organisaties willen dat ook, dan heeft Polen daar recht op. Bovendien: hoe agressiever Rusland zich gedraagt, hoe eerder die landen geneigd zijn die keuze te maken. Er was hoop dat een nieuwe relatie zou ontstaan met Rusland en dat het zou worden geïntegreerd in het westerse veiligheidssysteem. Die hoop is in duigen gevallen toen Vladimir Poetin besloot militair geweld te gebruiken om de grenzen te veranderen.”

U hebt geregeld gepleit voor gewapend of humanitair ingrijpen in andere landen om de orde te bewaren. U hebt gezegd dat het Westen niet genoeg heeft gedaan voor de Krim. Vindt u dat nog altijd?

Daalder: “Absoluut. Ik denk dat we Oekraïne wapens moeten bezorgen om zichzelf te verdedigen. Ik denk dat we Rusland een hogere prijs moeten laten betalen voor zijn agressie in Oekraïne.”

De nieuwe Amerikaanse president lijkt te breken met het idee dat het land een exceptionele, moreel verheven rol te spelen heeft in de wereld. Hoe ziet u dat? Is dat voorbij?

Daalder: “Het idee dat Amerika een politieke, morele, economische en militaire grootmacht is die bereid is de wereld te leiden, was een consensus van 1944 tot januari 2017. Amerika was bereid een groter deel van de last te dragen. Het was heel goed voor de wereld. Maar dat was ook goed voor de VS. Maar dat is helaas verleden tijd.”

Dat proces is al langer gaande, zegt u.

Daalder: “Al vijftien jaar. Op dat gebied is Trump maar een culminatiepunt. De druk komt van onderen door de opkomst van populisme in de westerse wereld. De druk komt van binnenuit omdat Amerikanen niet langer de kosten van wereldwijd leiderschap op de schouders willen nemen. De druk komt van buiten, door de opmars van revisionistische grootmachten Rusland en China. Ten slotte komt de druk ook van niet-statelijke actoren, zoals terroristische groeperingen.”

De relatie met Europa is gespannen. Trump heeft zich achter de brexit geschaard. Denkt u dat hij de Europese Unie wil opblazen?

Daalder: “De Europese Unie blaast zichzelf op. Dat ligt niet aan Trump. Als in Frankrijk Marine Le Pen wordt verkozen, dan komt dat niet door Trump. Als zij wint, zal de EU uit elkaar vallen. Je kunt geen EU hebben zonder Frankrijk. Je ziet dezelfde krachten in Nederland. Duitsland heeft, als economische powerhouse, de sleutel voor de toekomst van Europese relaties in handen. Dat land wordt almaar meer een regionale macht.”

U ziet parallellen met de jaren twintig en dertig in Europa. Maar is de wereld intussen niet te veel met elkaar verbonden voor conflicten?

Daalder: “Dat dacht men in 1914 ook. De wereld was toen zo met elkaar verbonden dat het tot 1990 heeft geduurd voordat we die mate van verbondenheid weer terug hadden. De vlam kan zo weer in de pan slaan. We zien een ontrafeling zoals in de jaren dertig. Het is niet zo’n grote stap eer de Fransen en de Duitsers elkaar weer gaan haten.”

Trump, maar ook iemand als voormalig minister van Buitenlandse Zaken Jim Baker, zegt dat de wereld er slechter voorstaat dan toen Barack Obama acht jaar geleden aantrad.

Daalder: “We hebben het wel over Jim Baker die voor president Trump heeft gestemd.”

Dat klopt, maar hij is een intelligente staatsman.

Daalder: “Zijn mening is altijd politiek gekleurd. Is de wereld er economisch op achteruitgegaan? Amerika niet. Terwijl een deel van de wereld nog in een depressie verkeert, hebben we de heropleving van de Amerikaanse economie gezien. We stonden aan de vooravond van een buitengewone doorbraak in de handelsrelaties met Japan…”

Kijk naar de humanitaire crisis in Syrië en het half miljoen burgerdoden. Er zijn ook destabiliserende immigratiestromen op gang gekomen.

Daalder: “Het Midden-Oosten is zeker een grotere puinhoop dan acht jaar geleden. Maar ik weet niet of een ander Amerikaans beleid dat had verholpen. De echte problemen liggen in het Midden-Oosten zelf. Het gebrek aan modernisering, goed bestuur en economische ontwikkeling. We moeten nog altijd leven met de consequenties van de invasie van Irak.”

In de geschiedenisboeken zal het hoofdstuk over Obama melding maken van de opmars van Rusland, de destabilisering van Europa, de humanitaire crisis in het Midden-Oosten en spierballengerol van China.

Daalder: “Er zijn structurele veranderingen gaande, die al voor de komst van Obama zijn ingezet. De opkomst van China is de verdienste van de Chinezen. Dat valt Obama niet te verwijten. Het kwam voort uit de wens van Bill Clinton om China toe te laten tot de Wereldhandelsorganisatie. De hele wereld wilde dat. Een onvermijdelijk gevolg van die ontwikkeling is dat landen economisch sterker worden. De VS maken een relatieve teruggang mee omdat andere landen krachtiger worden. Dat verandert de aard van onze internationale politiek.”

Trump zal worden getest. Waar ligt het grootste gevaar?

Daalder: “Een provocatie van Noord-Korea met een langeafstandsraket. Als de test met zo’n raket slaagt, kan het land ook een nucleaire aanval doen op de VS. We denken dat de Chinezen en de Russen zoiets nooit zouden doen. Maar de Noord-Koreanen? Zou zomaar kunnen. Het tweede rampscenario is een nieuwe grote terroristische aanval op de VS.”

Trump noemt de radicale islam het grootste gevaar. Staan we aan de vooravond van een botsing van beschavingen, zoals politicoloog Samuel Huntington ooit voorspelde? Steve Bannon zei dat het christendom uitsterft in Europa en de islam oprukt.

Daalder: “Dat is een verdraaiing van de realiteit. Er is geen conflict met een religie, wel met individuen die de religie misbruiken. Een hele religie als het probleem afschilderen, zal leiden tot meer confrontatie. We kunnen het probleem beter proberen te isoleren. Er zijn veel redenen waarom mensen de jihadistische richting inslaan in Arabische landen. Je kunt de bevolking in de grootste moslimlanden, Indonesië en India, niet als terroristen afschilderen. Ik geloof niet dat de ministers van Buitenlandse Zaken en Defensie en veiligheidsadviseur Herbert McMaster denken als Trump en Bannon.”

U vreest dat Trump, net als zijn voorgangers, te veel aandacht zal hebben voor het Midden-Oosten. Wat komt voor u op nummer één?

Daalder: “De toekomst van de wereldorde hangt af van de relatie tussen de VS en Azië en China. Door de economische verhoudingen is de zwaartekracht in de wereldwijde politiek verschoven van Europa naar Azië. Door onze continue aandacht voor het Midden-Oosten wordt het voor China alleen maar makkelijker de hegemoniale macht van Azië te worden.”

Waarom is Azië zo belangrijk?

Daalder: “Het is de grootste economische en meest dynamische regio ter wereld. Daar komt 40 procent van onze handel vandaan. Azië vertegenwoordigt zonder China al 40 procent van de wereldeconomie. Het opzeggen van het handelspact TPP is niet zonder geopolitieke gevolgen. Waarop denk je dat Cambodja, Zuid-Korea en Australië zich richten? Ze hebben straks liever goede relaties met de Chinezen dan met de Verenigde Staten. En als er een conflict volgt tussen China en de VS, staan ze aan de Chinese zijde, niet aan onze kant. Dat is niet goed.”