David Criekemans: ‘Geografisch zijn we omgeven door bondgenoten. Maar dat geeft een vals gevoel van veiligheid’

Professor David Criekemans leert zijn volk strategisch te denken. “De eerste stap die we moeten zetten, is de realiteit onder ogen zien, om daar vervolgens naar te handelen”, zegt hij. En ja, Europa wordt geconfronteerd met geopolitiek turbulente tijden, maar hij wil een positieve boodschap brengen. “We hoeven niet te vervallen in apathie of doemdenken. We kunnen voor onszelf een nieuwe plaats in de wereld uithouwen.”

Als veelgevraagde gast in de media om de jongste bommenregens te duiden, wordt David Criekemans, professor internationale politiek aan de Universiteit Antwerpen, geregeld aangesproken op straat. “Ik merk vaak een grote apathie. Al die oorlogsellende, de mensen willen het niet meer weten. Sommigen noemen me een oorlogshitser. Het debat is dus emotioneel, maar ik wil wel een positieve boodschap brengen”, zegt David Criekemans. “Ik geloof nog in de maakbaarheid van de wereld. De eerste stap die we moeten zetten, is de realiteit onder ogen zien, om daar vervolgens naar te handelen.”

“Hyperrealisme is een stroming in de kunstwereld die de werkelijkheid tot in het fijnste detail nabootst, maar met een nadruk op de mens”, stelt David Criekemans, verwijzend naar de titel van zijn nieuwste boek. “We hoeven niet te vervallen in apathie of doemdenken. We kunnen voor onszelf een nieuwe plaats in de wereld uithouwen.”

Een rode draad in uw boek is dat Europa zich moet aanpassen. De oude wereld, die gebaseerd was op duidelijke internationale spelregels en Europa goed afging, is voorbij. Machtspolitiek ligt ons minder.

DAVID CRIEKEMANS. “Die internationale rechtsorde bestaat nog altijd, maar de rauwe machtspolitiek komt erbij. Door demografische, economische en technologische veranderingen zijn alle wereldmachten bezorgd om hun plaats in de wereld. Allemaal reageren ze op die bezorgdheid met een beleid van overcompensatie. Machtspolitiek is een manier om relevant te blijven op het wereldtoneel. Neem Rusland. Omdat het kampt met een krimpende bevolking, denkt het niet veel tijd meer te hebben om zijn positie in de wereld te verstevigen. Vandaar de poging om Oekraïne in te lijven.

“Ook de Verenigde Staten overcompenseren. Door de globalisering hebben de Verenigde Staten een sterke de-industrialisatie ondergaan. De Democraten zijn hun eigen kiespubliek vergeten door verregaande vrijhandelsakkoorden te sluiten. De boosheid is enorm in staten als Pennsylvania. Het industriële weefsel is er verdwenen, zonder dat er iets in de plaats kwam. Ook het sociaal contract staat er zwaar onder druk. De Amerikaanse droom is dood. De sociale mobiliteit is heel beperkt. De eroderende middenklasse heeft het gevoel dat ze vastzit. Mensen als Elon Musk denken aan robotisering, maar in dat model heb je geen middenklasse meer nodig en zit de democratie mogelijk zelfs in de weg. Donald Trump heeft die boosheid electoraal verzilverd. De economische ontreddering heeft zich doorgezet in een politieke omslag, met geostrategische gevolgen. De Verenigde Staten voeren een protectionistischer handelsbeleid en maken Europa duidelijk dat het voor zijn eigen veiligheid moet instaan.

“Ook China is begonnen aan een demografische neergang. Eind deze eeuw telt het land nog maar 600 miljoen inwoners. Het overcompenseert door verregaand te investeren in technologie. Xi Jinping weet dat hij niet veel tijd meer heeft om de vergaarde economische macht om te zetten in geopolitieke macht. Die rivaliteit tussen de grootmachten zet de internationale rechtsregels onder druk. Je ziet daarbij copycatgedrag. Als Rusland geweld gebruikt in Oekraïne, waarom zou Israël dan terughoudend blijven? Ruwe machtspolitiek is de nieuwe realiteit.”

U vergelijkt de rivaliteit tussen de grootmachten met die van de tweede helft van de negentiende eeuw. Die periode van toenemende internationale spanningen culmineerde in de Eerste Wereldoorlog. Hoe kan zo’n scenario worden vermeden?

CRIEKEMANS. “In die periode veranderden de demografische en economische verhoudingen ook sterk, met de opkomst van Duitsland, dat in 1871 te laat op de internationale scène verscheen. De interessante kolonies waren al verdeeld. Dat was in een wereld zonder vrijhandel, maar met een industriële revolutie die grondstoffen en afzetmarkten vroeg. Vandaag hebben we opnieuw grondstoffen nodig voor de energietransitie, maar China heeft vrijwel een monopolie op de ontginning en de raffinage van zeldzame aardmetalen. We hebben dat uitbesteed aan China om de kosten te verlagen en de milieuproblemen weg te moffelen.

“Eigenlijk beleven we een hightechvariant van de negentiende eeuw. Geopolitieke spanningen zijn normaal. We zagen de voorbije decennia een uitzonderlijke periode van relatieve rust. Vorige eeuw is de systeemcrisis uitgedraaid in een systeemoorlog. We moeten nu de analyse maken om een herhaling te voorkomen. Je ziet al open breuklijnen en open conflicten. Eenmaal op dreef is dat proces moeilijk te stoppen.”

Hoe kan Europa het verschil maken?

CRIEKEMANS. “Eerst moeten we vermijden dat Europa irrelevant wordt op het wereldtoneel. In het Midden-Oosten zijn we geen relevante speler. Onze diplomatie is een verontwaardigingsdiplomatie. We grijpen naar internationale principes en leggen dure verklaringen af, maar die blijven op het terrein dode letter. In het publieke debat gaat het vaak over herverdelen. Het moet meer gaan over investeren. We moeten investeren in defensie én de versterking en de vernieuwing van onze economie.

“Europa moet werken aan zijn competitiviteit. Daar begint onze relevantie. De energieprijs is in Europa drie tot vier keer hoger dan in de Verenigde Staten. De klimaatcrisis is niet weg, maar we mogen onze industrie niet in de prak rijden. We doen onszelf de das om. Waarom zou je in Europa nog investeren in energie-intensieve activiteiten? We moeten daarnaast opnieuw een verdienmodel ontwikkelen dat onze sociale zekerheid kan dragen. Als we de-industrialiseren, doen we hetzelfde als de Verenigde Staten. Om dat scenario te vermijden moeten we ons energieaanbod sterk uitbreiden, zodat de prijzen structureel dalen. Dan kom je onvermijdelijk bij kernenergie uit.”

De meeste regeringspartijen noemen het onhaalbaar om 5 procent van het bruto binnenlands product te investeren in defensie.

CRIEKEMANS. “Politieke partijen zouden opnieuw meer moeten investeren in hun studiedienst in plaats van in hun communicatiedienst. Die investeringen in defensie moeten we niet doen voor de mooie ogen van Trump, maar voor onszelf. De Verenigde Staten hebben hun opzeg voor de NAVO al gegeven. Ze hebben aan de Europeanen klaar en duidelijk gezegd dat ze voor hun eigen veiligheid moeten instaan. Investeringen in defensie in de meest brede zin kunnen ons ook knowhow bezorgen voor nieuwe commerciële toepassingen. De ontsluiting van onze havens naar het oosten, nodig voor militaire mobiliteit, kan positief uitpakken voor onze logistiek en onze economie, en slimme investeringen in technologie kunnen onze innovatie, productiviteit en competitiviteit bevorderen. We moeten onze verontwaardigingsdiplomatie inruilen voor een hefboomdiplomatie op basis van concrete materiële capaciteiten. Je blijft alleen relevant op het wereldtoneel als je iets te bieden hebt. Dat zal ons ook een nieuw verdienmodel opleveren. Doen we dat niet, dan redden we het niet. Daarin is ook een deal met de gewesten nodig. Die moeten evolueren van subsidieverstrekkers naar strategische investeerders.”

Waarschijnlijk hebben we nog een stevige crisis nodig om die koerswijziging te realiseren.

CRIEKEMANS. “Die crisis is in aantocht. Hoe harder we de urgentie negeren, hoe ernstiger de crisis zal worden. Die zal dan de erfenis van deze politieke generatie zijn. Ik wil echter niet in alarmisme vervallen. Dit is vooral een positieve oproep om de omslag te maken. Het huis weer op orde zetten is de opdracht van deze generatie. Tot voor kort kregen we de kans om te zeggen: machtspolitiek, daar doen we niet aan mee, dat is iets voor de Verenigde Staten. Die luxe hebben we niet meer. In België voelen we ons nog veilig. Geografisch zijn we omgeven door bondgenoten. Maar dat geeft een vals gevoel van veiligheid.”

Kan Europa op termijn met hefboomdiplomatie de wereld op de rails houden?

CRIEKEMANS. “Dat vraagt een nieuwe visie, ook op Rusland. Ja, we moeten Oekraïne steunen, maar we zijn niet in oorlog met het Russische volk. Een andere toekomst is mogelijk. Hoe zien we onze relatie met Rusland? Hoe reik je de hand naar andere grootmachten? We zullen iedereen een plaats aan tafel moeten bieden. Krijgen ze die plaats niet, dan zullen ze die desnoods met geweld opeisen. Dat is volop bezig. We moeten dat proces beter begeleiden, bijvoorbeeld via een andere Veiligheidsraad en nieuwe internationale instellingen. Anders krijg je, net als in de periode voor 1914, een steeds hardere blokvorming.”

Rusland, of beter gezegd Vladimir Poetin, heeft een unieke kans om zijn slag te slaan in Europa. De Verenigde Staten trekken zich terug en Europa is nog altijd vrij onmachtig.

CRIEKEMANS. “Dat is een van de donkere scenario’s natuurlijk. We hebben te zwak gereageerd op de annexatie van de Krim. Die misrekening achtervolgt ons nog altijd. En wat zal Trump doen als Poetin een volgende zet doet? We weten het niet.”

Willen de Verenigde Staten Rusland paaien om een bondgenootschap tussen Rusland en China te voorkomen?

CRIEKEMANS. “Nixon en Kissinger hebben in de jaren zeventig toenadering tot China gezocht om China los te weken van de Sovjet-Unie. Taiwan werd uit de Veiligheidsraad gegooid en die zetel werd aan China gegeven. Toen is het economische model geboren om industriële productie goedkoop aan China uit te besteden. De globalisering met de internationale aanvoerketens is daaruit ontstaan. Dat tijdperk loop nu af. Handelsstromen regionaliseren en herzetten zich richting een andere vorm van globalisering; van just in time naar just in case. We hebben heel naïef technologietransfers gedaan naar China, maar nu doet China technologisch haasje-over met het Westen. Het is paniek in Washington. Trump probeert Rusland los te weken van China. Of dat realistisch is? Groot vraagteken. Die politiek kan niettemin grote schade berokken aan de Europese belangen.”

De grote strategische rivaliteit is die tussen de Verenigde Staten en China. Hoe ziet u die strijd verder verlopen?

CRIEKEMANS. “De intensiteit zal toenemen. De Verenigde Staten versterken bijvoorbeeld hun aanwezigheid in Australië. China investeert doortastend in de marine. In kleine en middelgrote schepen zijn ze de Verenigde Staten al voorbij, maar de Amerikanen hebben twaalf vliegdekschepen, tegenover drie voor China. Ook Trump wil extra investeren in de marine. Als de Verenigde Staten het te druk hebben met conflicten elders, kan China tot de conclusie komen dat het een kans heeft om door te duwen. De kern van de wereldpolitiek is verschoven van de Atlantische naar de Stille Oceaan, en dat heeft grote gevolgen voor ons.”

China en de Verenigde Staten investeren in de marine, maar Oekraïne duwde met onderwaterdrones de Russische zeemacht in het defensief op de Zwarte Zee.

CRIEKEMANS. “Oorlogen zijn laboratoria van technologische ontwikkelingen. Die onderwaterdrones veranderen de spelregels. Vliegdekschepen worden heel kwetsbaar. Als ik Taiwan was, zou ik verregaand investeren in zulke drones.”

Die toenemende geopolitieke spanningen gebeuren in een wereld met zeven kernmachten. Is een kernoorlog nog altijd uitgesloten door de doctrine van de verzekerde wederzijdse vernietiging?

CRIEKEMANS. “Die doctrine bestaat nog. Er is één crisismoment geweest in de zomer van 2022, toen de Verenigde Staten opvingen dat Rusland dacht aan de demonstratieve inzet van een klein nucleair wapen in Oekraïne. De Amerikanen hebben toen aan Rusland duidelijk gemaakt dat het dan in oorlog met de Verenigde Staten zou zijn en dat de Verenigde Staten Oekraïne conventioneel massaal zouden bijspringen. Er is trouwens een paradox. Door te veel te rekenen op die nucleaire veiligheidsparaplu, investeer je misschien te weinig in conventionele militaire slagkracht. Dan heb je geen mogelijkheden meer om op een conflict, bijvoorbeeld in de Baltische staten, conventioneel te reageren. Defensie is lang als slecht, en zelfs onethisch voorgesteld, maar defensie is een verzekeringspolis voor de samenleving. We moeten net investeren om die donkere scenario’s te voorkomen.”

Wat wil Israël bereiken in Iran?

CRIEKEMANS. “Het nucleaire programma van Iran is de aanleiding van de aanval, maar de echte doelstelling is een regimewissel. Operatie Rising Lion verwijst naar de Iraanse vlag voordat de ayatollahs de macht grepen. Die operatie is daarom ook een oproep aan de jonge Iraanse bevolking om het heft in handen te nemen. Israël bombardeert vooral de stellingen van de Revolutionaire Garde. Het leger is onthoofd, maar wordt voor de rest behoorlijk ontzien. Israël maant het leger dus aan de plaats van de Revolutionaire Garde in te nemen. Maar of een regimewissel lukt, is zeer de vraag. Je weet niet waar je aan begint. Iran kan uit elkaar vallen. De bevolking had al pogingen gedaan om van de ayatollahs af te raken, maar is door het Westen in de steek gelaten. Nog meer instabiliteit kan het eindresultaat zijn.”

Wat wordt de volgende brandhaard?

CRIEKEMANS. “Het gaat altijd sneller en het wordt complexer. Veel zal van Trump afhangen. De Verenigde Staten kunnen dankzij hun economische en militaire macht de wereld nog altijd richting geven. Veel bedrijfsleiders beseffen dat ze veel meer rekening moeten houden met geopolitieke risico’s. Ze geven aan dat ze nu nog kunnen standhouden, maar als ze het gemakkelijk willen spelen, ze beter hun bedrijf kunnen verkopen. De politiek en de samenleving zijn echter nog niet doordrongen van dat gevoel van urgentie. We moeten dringend investeren in een nieuw verdienmodel, want anders redden we het niet. Maar elke crisis is een fantastische kans, dus mijn boodschap is inherent positief. Als we handelen op basis van een geopolitieke analyse en hyperrealisme, kan Europa een centrale rol spelen. We moeten het continent worden dat het meest met de rest van de wereld is verbonden. Zo kunnen we geleidelijk vorm geven aan een meer duurzame vrede en veiligheid binnen een nieuw wereldsysteem.”

David Criekemans, Hyperrealisme. Europa in een nieuw geopolitiek tijdperk, Acco, 216 blz., 22,50 euro