Donald Trump gaat als een sloopkogel door de Amerikaanse politiek en samenleving. De meeste Europeanen kijken met verbijstering naar de uitrol van Trumps plannen en de gelatenheid waarmee de Amerikanen het laten gebeuren. Frank Albers is minder verbaasd. “Alles wat misgaat met Amerika is volgens de Amerikanen niet omdat de idealen verkeerd zijn, maar omdat de feiten tekortschieten.”
Frank Albers is docent Amerikaanse cultuur en geschiedenis aan de Universiteit Antwerpen. Volgens hem is de ‘Amerikaanse volksgeest’ gebaseerd op een paradox die Europeanen nauwelijks kunnen begrijpen. Is hij dan niet is verrast door wat hij in de VS ziet gebeuren? “Verrast en niet verrast”, zegt hij in Trends Talk. “Ik was misschien wel het minst verrast door het feit dat Trump deed wat hij deed. Dat had hij namelijk allemaal zeer duidelijk aangekondigd tijdens zijn campagne. En dat is dan weer het meest verrassende, want zodra ze verkozen zijn, doen politici meestal níét wat ze hebben beloofd of aangekondigd. Maar ook de snelheid waarmee hij aan zijn afbraakwerken is begonnen vond ik spectaculair.”
Wat blijft volgens u onderbelicht?
FRANK ALBERS. “De coherentie van de aanval. Dit is een draaiboek van een populistische aanslag op de democratie zoals je dat nog nooit ergens gezien hebt. Het is een consequent, efficiënt en coherent plan met maar één doel: het slopen van alle maatschappelijke structuren en instellingen van waaruit potentiële politieke tegenmacht kan komen. Hij viseert culturele instellingen, attaqueert het onderwijs, ondermijnt het gerecht en de media. Wat ik niet had verwacht, was de aanval op de wetenschap. Die zal hem misschien nog het zuurst opbreken, want belangrijk onderzoek rond onder meer kanker, alzheimer of covid komt door zijn besparingen in de problemen.”
Hoe verklaart u het onbegrip waarmee de meeste Europeanen daarnaar kijken?
ALBERS. “Wij denken vaak de Amerikaanse cultuur te begrijpen of er iets mee gemeen te hebben. Dat komt omdat we de taal delen en omdat Amerika decennialang zijn populaire cultuur heeft geëxporteerd. Daardoor hebben Europeanen er een aantal culturele referentiepunten mee gemeen en lijkt een soort cultureel verwantschap te bestaan. Maar dat is bedrieglijk, omdat Amerikanen een fundamenteel andere verhouding hebben tegenover de staat en tegenover het collectief.”
Hoe kunnen wij die verhouding begrijpen?
ALBERS. “In de negentiende eeuw publiceerde de Amerikaanse dichter Walt Whitman zijn belangrijkste bundel, Leaves of Grass. Het is een geniale titel. Als je naar een grasveld kijkt, zie je een groen laken. Als je dichterbij kijkt, dan zie je enkel geïsoleerde grassprieten die allemaal individueel naast elkaar staan. Die metafoor illustreert het radicale individualisme van de Amerikanen. Amerikanen delen met elkaar geen godsdienst of zelfs geen taal. Wat hen veel fundamenteler met elkaar verbindt, is het verlangen met rust gelaten te worden. Om je eigen ding te kunnen doen. Individualisme is er niet het tegenovergestelde van sociale samenhang, het is er de kern van. Dat kunnen de meeste Europeanen maar niet vatten. Individualisme als bron van samenhorigheid, van conformisme, en uiteindelijk ook van patriottisme. De mythe van Amerika houdt die twee tegenstrijdige impulsen samen.”
Wat houdt die mythe van Amerika juist in?
ALBERS. “Dat Amerika het land is van alle kansen voor iedereen. Het is de belofte dat ieder individu de vrijheid krijgt om het te maken. In een arbeiderswijk van Philadelphia vroegen wetenschappers aan mensen of ze dachten dat hun zoon of dochter ooit president van de VS zou kunnen worden. Een grote meerderheid antwoordde ‘nee’. Later kwam in datzelfde onderzoek de vraag: ‘Denkt u dat in Amerika iedereen evenveel kans maakt om president te worden?’ Een even grote meerderheid antwoordde ‘ja’. Dat mensen die twee logisch onverenigbare gedachten tegelijk koesteren, dat is de sokkel waar heel die cultuur op gebouwd is.”
Naast de mythe van Amerika zet u ook het Amerika van de feiten. Welke feiten?
ALBERS. “Het land van de feiten is een geschiedenis van geweld, uitbuiting, rassenhaat, slavernij, grote armoede en gewelddadige klassenconflicten. Het is een land waar witte, vaak racistische mannen op basis van slavernij, land grabbing en een genocide van de inheemse bevolking een religieus geïnspireerde staat wilden oprichten. Precies die feiten wil Trump nu wissen uit het culturele geheugen, door musea en bibliotheken te intimideren en te censureren.”
‘Een samenleving die telkens weer de droom verdedigt tegen de feiten in, wordt immuun voor grondige culturele of politieke kritiek’
Welke impact heeft die paradox tussen de droom en de feiten op de Amerikaanse politiek?
ALBERS. “Een samenleving die telkens weer de droom verdedigt tegen de feiten in, wordt immuun voor grondige culturele of politieke kritiek. Zelfs de meer progressieve Amerikanen zullen altijd opnieuw die droom bevestigen. Alles wat misgaat met Amerika, is niet omdat de idealen verkeerd, dom of voorbijgestreefd zijn. Het is altijd omdat de feiten tekortschieten. De droom wordt altijd door de feiten teleurgesteld, maar blijft wel intact. ‘We can do so much better’, hoor je dan.”
Hebben de Democraten het daarom zo moeilijk tegen Trump een verhaal op te tuigen?
ALBERS. “Het is een raadsel waarom de Democratische Partij zo verlamd is. Tegelijk moet je weten dat veel Amerikanen van wie je enig verzet zou verwachten, momenteel ontzettend bang zijn. Denk aan mensen uit de academische of culturele wereld. Die houden zich koest uit angst hun baan te verliezen. Mensen kunnen daar veel makkelijker dan hier ontslagen worden en hebben veel minder solide sociale vangnetten.”
Waar of hoe kan dit eindigen?
ALBERS. “Profetieën zijn altijd gevaarlijk. Zoals veel mensen die het volgen, vraag ik me af wat nog over zal blijven van de Amerikaanse democratie, als dit nog drie jaar doorgaat. Na twee jaar zijn er tussentijdse verkiezingen. Als de Democraten dan in het Huis van Afgevaardigden een meerderheid halen, kunnen ze beslissingen van de Trump-regering afremmen of tegenhouden. Maar als Trump nog drie jaar de vrije baan krijgt, weet niemand wat nog van het land zal overblijven en wat de gevolgen voor de rest van de wereld zullen zijn.”
U doceert ook Amerikaanse literatuur. Welk fictiewerk kan ons helpen die Amerikaanse ziel beter te begrijpen?
ALBERS. “The Great Gatsby van F. Scott Fitzgerald. Het is honderd jaar oud. Je leest boeken altijd gekleurd door de actualiteit. Momenteel zie ik een frappante parallel tussen de titel en de MAGA-beweging. Het boek gaat over nostalgie, over het verlangen naar een verleden van Amerika dat nooit bestaan heeft, behalve in de verbeelding van het hoofdpersonage Jay Gatsby, die droomt dat hij de tijd kan terugdraaien. Zoveel jaar later komt dat woordje ‘great‘ terug in een politieke beweging. Maar als je aan Trump-kiezers vraagt wanneer Amerika zo ‘great’ was, weten ze het niet.
“Die vorm van nostalgie is ook typisch voor Amerika. Het land lijkt zeer toekomstgericht, maar maakt zich tegelijk altijd de bedenking ‘hebben we het moment waarop we de utopie konden realiseren gemist?’ Make America Great Again drukt het vage verlangen uit naar een verleden dat nooit heeft bestaan. Dat lijkt heel erg op de nostalgie van Jay Gatsby.”
