15 valkuilen voor het plannen van uw erfenis

Met een goede successieplanning zorgt u ervoor dat uw vermogen na uw overlijden bij de juiste mensen terechtkomt, helemaal op de manier waarop u dat voor ogen hebt en liefst nog zonder al te veel belastingen te betalen. Maar de weg naar een goede successieplanning ligt bezaaid met valkuilen.

1. Te lang wachten

“Successieplanning is niet voor oude mensen, wel voor volwassen mensen”, zegt notaris Carol Bohyn. “Te veel mensen denken dat successieplanning iets is voor hun oude dag. Niets is minder waar. Ongeacht je leeftijd kun je vaak met een kleine ingreep al veel miserie vermijden.” Net zoals veel van zijn collega’s krijgt hij mensen over de vloer die hun successieplanning te lang hebben uitgesteld, soms tot het punt dat enige planning helemaal onmogelijk is. Bohyn: “Soms willen ouders nog schenkingen doen aan hun kinderen terwijl een van hen aan dementie lijdt. Op dat moment is die persoon natuurlijk niet meer in staat dat nog te doen, waardoor alles blokkeert. Die situatie kun je vermijden met een zorgvolmacht, maar daar moet je op tijd aan denken.”

Ook voor wie nog verscheidene huizen, appartementen of bouwgronden wil doorgeven aan de volgende generatie, is het belangrijk – fiscaal bekeken tenminste – daar tijdig aan te beginnen en de schenkingen te spreiden in de tijd. Al het vastgoed in één keer schenken is meestal niet interessant door de progressieve schenkbelasting voor onroerende goederen. Door vastgoed in schijven te schenken met telkens een tussenperiode van drie jaar kunt u de hoogste belastingschijf van 27 procent zo veel mogelijk vermijden. Dat tarief geldt voor schenkingen in rechte lijn en tussen partners voor het deel vanaf 250.000 euro.

2. Geen zorgvolmacht opstellen

Successieplanning is meer dan enkel schenken om de fiscale kosten te beperken, het gaat ook over het inbouwen van beveiligingsmechanismen. Daarvoor is de zorgvolmacht een krachtig instrument. Want wat gebeurt er als u een ongeval hebt en in een comateuze toestand belandt? Of wanneer u later wordt getroffen door dementie? U bent dan niet langer wilsbekwaam en kunt zelf geen financiële beslissingen meer nemen. Via de vrederechter moet dan een bewindvoerder worden aangesteld die uw financiën beheert. Die kan een familielid zijn, maar evengoed iemand anders, als dat volgens de vrederechter nodig is.

Zo’n bewindvoerder mag enkel beslissingen nemen in het belang van de persoon die onder bewind staat en hij moet verantwoording afleggen aan de vrederechter. In de praktijk is in zo’n scenario weinig of geen ruimte meer voor successieplanning, want een vrederechter zal doorgaans niet akkoord gaan met schenkingen. Notaris Joni Soutaer: “Met een zorgvolmacht kunnen ouders aangeven dat wanneer een van hen onbekwaam wordt, de ander – en eventueel ook de kinderen – de financiën verder mag beheren.”

3. Niet praten over de erfenis

Soms zijn ouders er nog niet klaar voor om afstand te doen van hun vermogen, terwijl de kinderen daar liever niet zelf over beginnen, om niet de indruk te wekken dat ze hun ouders willen uitkleden terwijl ze nog in leven zijn. “Nochtans is een goede successieplanning niet alleen in het voordeel van de kinderen. Het kan ook veel toekomstige discussies en ruzies vermijden, wat toch meestal ook de wens is van de meeste ouders”, zegt notaris Bohyn.

Door de taboesfeer rond erfenisplanning duiken vaak testamenten op waarvan geen van de nabestaanden het bestaan vermoedde. “Veel ouders stellen een testament op zonder daarover iets te zeggen tegen hun kinderen”, weet Soutaer. “Ze hoeven dat ook niet doen, maar vanuit menselijk oogpunt is dat niet altijd verstandig. Soms schrijven mensen lange epistels waarin ze uitleggen hoe ze hun vermogen willen verdelen, maar hebben ze er niet aan gedacht dat ze na hun dood geen uitleg meer kunnen geven over hun keuzes. En dan kan het testament een averechts effect hebben en een bron zijn van ruzie of ontevredenheid.”

De notaris geeft het voorbeeld van ouders die testamentair hebben vastgelegd dat hun dochter 25.000 euro krijgt, als compensatie omdat de kinderen van hun zoon bij hen altijd gratis kinderopvang hebben gekregen. Zonder enige uitleg kan dat bij de zoon in het verkeerde keelgat schieten. “Vergeet ook niet dat notarissen gebonden zijn aan het beroepsgeheim. Zelfs na de dood van de opsteller van het testament mogen we niet uitweiden over zijn drijfveren”, zegt Soutaer.

4. Erfbelasting overschatten

Soms hebben mensen nachtmerries over een erfbelasting van 55 procent. Dat tarief bestaat, maar enkel voor een erfenis tussen vreemden en alleen voor het deel boven 125.000 euro. “Mensen worden vanuit uiteenlopende hoeken angst aangejaagd over de fiscale kostprijs van een overlijden. Daardoor overschatten ze vaak de erfbelasting”, zegt Renate Barbaix, hoogleraar familiaal vermogensrecht aan de Universiteit Antwerpen en partner bij HCGB Advocaten. Voor de kinderen en de partner geldt een tarief van 3 procent (voor het deel tot 50.000 euro), 9 procent (voor het deel tot 250.000 euro) en 27 procent (voor het deel boven 250.000 euro).

De erfbelasting wordt – voor erfenissen in rechte lijn en tussen partners – bovendien berekend op het deel van iedere afzonderlijke erfgenaam, en ook nog eens voor de roerende en de onroerende goederen apart. Barbaix: “Als veel mensen eens goed de rekening maken, blijkt de erfbelasting niet hoger te zijn dan 9 procent. Dat is niet weinig, maar dat is ook geen tarief waarvoor je je veiligheid op het spel zet door een te groot deel van het vermogen weg te schenken. Want wie schenkt, is die goederen definitief kwijt en hij kan ze later niet meer verkopen om bijvoorbeeld de factuur van het woon- zorgcentrum te betalen.”

Nochtans willen sommige ouders precies schenken om de belastingfactuur voor hun kinderen te drukken, want voor schenkingen van roerende goederen in rechte lijn en tussen partners geldt een aantrekkelijk vlak tarief van 3 procent. “Gemiddeld een keer per week stuur ik iemand terug naar huis met de melding dat een schenking niets zal opleveren en dat die persoon daarmee vooral in zijn eigen vel snijdt”, vertelt notaris Soutaer. Zowat alle experts kennen verhalen van mensen die hun hele hebben en houden hebben weggeschonken aan hun kinderen, maar vervolgens in financiële moeilijkheden raakten.

5. Schenking aanvaarden en uitkering verliezen

Soms heeft een schenking ongewenste neveneffecten voor de ontvanger. Notaris Soutaer: “Wie recht heeft op bepaalde uitkeringen en zorgpremies, kan zich bij de bijgevoegde instanties maar beter eerst bevragen over de impact van een schenking. In sommige gevallen kan die persoon bepaalde uitkeringen of premies deels of helemaal verliezen. Dan moet je toch minstens de rekening maken of de besparing van de erfbelasting daartegen opweegt.”

6. Vertrouwen op een oud huwelijkscontract

Getrouwde koppels kunnen via hun huwelijkscontract een hele rist zaken regelen voor hun successieplanning. “Ik stel geregeld vast dat mensen niet eens weten of ze een huwelijkscontract hebben. Soms brengen mensen hun trouwboekje mee, in de veronderstelling dat het hun huwelijkscontract is”, zegt notaris Bohyn. Geregeld blijken die contracten ook volledig achterhaald. “Het valt me op dat meestal maar één ding blijft hangen: er is een langst-leeft-al-clausule. Alleen wordt vaak vergeten dat zo’n clausule in de jaren zeventig niet hetzelfde betekende als vandaag. Fiscaal kan zo’n oude clausule zelfs problematisch zijn.”

De klassieke langst-leeft-al-clausule houdt in dat de langstlevende echtgenoot het volledige gemeenschappelijke vermogen krijgt. Die moet op het deel van de overleden echtgenoot dan wel erfbelasting betalen. Als ook de langstlevende echtgenoot overlijdt en het vermogen naar de kinderen gaat, moeten die op het volledige vermogen nog eens erfbelasting betalen. Echt fiscaal optimaal is dat niet.

Daarom wordt veeleer een keuzebeding opgenomen in het huwelijkscontract. Daarmee kan de langstlevende echtgenoot kiezen welk deel hij wil behouden en hoeveel hij laat overgaan naar de volgende generatie. Bohyn: “Het is aan te raden een huwelijkscontract op te stellen, of een bestaand contract te wijzigen. Gemiddeld kost dat 600 euro voor beide echtgenoten samen. Dat is geen enorme kostprijs voor de flexibiliteit en de potentiële besparing die je kunt realiseren.”

7. Een bankgift omschrijven als schenking

Ouders stoppen hun kinderen vaak geld toe met een bankgift of schrijven zonder enige formaliteit geld over. Het voordeel van zo’n bankgift is dat er geen schenkbelasting hoeft te worden betaald. Daartegenover staat dat op het geschonken bedrag nog erfbelasting verschuldigd is als de schenker overlijdt binnen de drie jaar na de schenking. De Vlaamse overheid wil die termijn verlengen van drie naar vier jaar.

“Soms maken ouders de fout in de mededeling van de overschrijving melding te maken van een schenking of een gift”, zegt notaris Bohyn. “Maar dat is juridisch problematisch.” Het gebruik van het woord ‘schenking’ impliceert dat het om een rechtstreekse schenking gaat. Maar die kan enkel via een notariële akte gebeuren, waardoor de bankgift nietig kan worden verklaard. Wie een bankgift doet, houdt zich dus het beste aan de geijkte procedure door een overschrijving te doen met een blanco mededeling en daarna een document te bezorgen aan de begiftigde waarin staat dat er een schenking is gedaan.

Voorwaarden koppelen aan een bankgift is een heikele zaak. Banken bieden wel documenten aan met een waslijst aan voorwaarden, maar er is rechtsleer die de geldigheid ervan in twijfel trekt. Bohyn: “Het risico bestaat daardoor dat de kinderen niet moeten voldoen aan de opgelegde voorwaarden of dat een benadeelde partij de schenking ongedaan kan maken voor de rechtbank.” Om belangrijke voorwaarden op te leggen wordt daarom vaak aangeraden te schenken via een notariële akte.

8. Geen voorwaarden koppelen aan een schenking

Het is perfect mogelijk voorwaarden te koppelen aan een schenking. Zo is het bijna een standaardpraktijk om een beding van conventionele terugkeer op te leggen, waardoor de schenking terugkeert naar de schenker als de begiftigde vroegtijdig overlijdt. Ook het verbod om de schenking in te brengen in de huwelijksgemeenschap is een courante praktijk. De mogelijkheden zijn bijna eindeloos: opleggen dat het geschonken geld enkel mag worden gebruikt voor de aankoop van vastgoed, of met een onderhoudsclausule een periodieke vergoeding of de betaling van medische kosten afdwingen.

“Je kan beter te veel voorwaarden opnemen dan te weinig”, zegt Barbaix. “De schenker kan altijd afstand doen van een voorwaarde, terwijl het heel lastig is aan een gedane schenking alsnog nieuwe voorwaarden te koppelen en daarbij ook nog eens te profiteren van dezelfde gunstige fiscale gevolgen.”

9. Onvoorzichtig omspringen met schenkingen buiten erfdeel

De kinderen genieten in ons erfrecht een bijzondere bescherming. Zij kunnen altijd aanspraak maken op hun deel van de erfenis, de zogenoemde reserve. Daardoor kunnen ouders bij de verdeling van hun nalatenschap slechts vrij beschikken over de helft van hun vermogen, terwijl de andere helft voorbehouden is voor hun kinderen.

De wettelijke reserve wordt bij schenkingen weleens uit het oog verloren. Ouders hebben twee mogelijkheden als ze een schenking doen aan hun kinderen: ze kunnen dat doen als voorschot op de erfenis of als een schenking buiten erfdeel. “Veel mensen zijn zich niet bewust van het onderscheid en de implicaties ervan”, legt Barbaix uit. “Ik stel geregeld vast dat ouders grote schenkingen doen aan hun kinderen buiten erfdeel. Ze zijn er zich niet van bewust dat ze daarmee het beschikbare deel van hun nalatenschap aan het opgebruiken zijn.”

“Willen ze na de grote schenkingen aan de kinderen ook nog een kleine schenking doen, bijvoorbeeld aan een goed doel, dan is het mogelijk dat hun beschikbare deel helemaal is opgesoupeerd en dat de kinderen zich tegen die schenking aan het goede doel kunnen verzetten. Dat probleem hadden ze kunnen vermijden door de schenking aan de kinderen als een voorschot op het latere erfdeel te beschouwen.”

10. De levensverzekering vergeten

Levensverzekeringen zijn populaire spaar- en beleggingsproducten in ons land. Veel mensen hebben er een aanzienlijk deel van hun vermogen in geparkeerd. “Daarbij vergeten ze vaak dat het verzekeringscontracten zijn waarin ook een begunstigde is aangeduid, die het kapitaal ontvangt na het overlijden van de verzekeringsnemer”, weet Barbaix. “Niet iedereen begrijpt de draagwijdte daarvan. De bepalingen in het verzekeringscontract hebben voorrang op een testament.” Daardoor is het perfect mogelijk dat mensen een testament opstellen waarin ze aangeven hoe ze hun vermogen willen verdelen, maar dat de contractuele bepaling van een levensverzekering dat helemaal doorkruist.

Zo kunnen mensen een spaarverzekering afsluiten met hun feitelijke of wettelijke samenwonende partner als begunstigde, vervolgens uit mekaar gaan, er niet aan denken een nieuwe begunstigde aan te wijzen, waarna de ex-partner toch nog het geld van de verzekering opstrijkt als de verzekeringnemer overlijdt. Barbaix: “Dat is natuurlijk een vreemde situatie. Eventueel kun je dat verhelpen met een uitdrukkelijke bepaling in het testament dat voorschrijft dat het testament niet alleen eerdere testamenten, maar ook alle verzekeringspolissen herroept. Maar daar moet je wel aan denken natuurlijk.”

Voor gescheiden partners gelden andere regels. De ex-partner kan in de regel geen aanspraak maken op het geld van de verzekering.

11. Een testament typen

Een testament hoeft u niet noodzakelijk te laten opstellen door een notaris, u mag dat ook helemaal zelf doen. Maar er zijn vormvereisten waarmee u rekening moet houden als u zo’n eigenhandig testament opstelt: u moet de datum vermelden, het met de hand schrijven en handtekenen. Als aan een van die vereisten niet is voldaan, dreigt het testament nietig te worden verklaard.

“Daarnaast moet het juridische deel sluitend zijn. Notarissen krijgen veel eigenhandige testamenten onder ogen die juridisch helemaal niet kloppen”, zegt Soutaer. Daarom is het aan te raden een eigenhandig testament te laten nakijken door een notaris.

12. De verzekeraar niet verwittigen van een schenking

Kinderen die van hun ouders een woning krijgen met voorbehoud van vruchtgebruik, kunnen soms de indruk hebben dat ze nog niet echt de eigenaar van de woning zijn. De ouders krijgen bijvoorbeeld nog altijd de huur van de woning, al is het kind de naakte eigenaar. “Het is niet zo uitzonderlijk dat mensen dat vergeten door te geven aan hun verzekeraar. Op zich is dat een louter administratieve aangelegenheid, maar wel een die verregaande gevolgen kan hebben”, zegt Bohyn. “Ik heb al eens vernomen dat de brandverzekeraar niet wilde betalen na een woningbrand, omdat niemand had gemeld dat de woning was geschonken met voorbehoud van vruchtgebruik, en dat de naakte eigendom van eigenaar was veranderd. Uiteindelijk heeft de verzekeringsmaatschappij slechts een deel van de kosten willen vergoeden.”

13. Geen afspraken maken over herstellingskosten

Ingrijpende herstellingen leiden soms tot discussies over woningen die nog bezwaard zijn met een vruchtgebruik. Grote herstellingen – zoals de plaatsing van een nieuw dak of herstellingen aan dragende muren – zijn volgens de wet voor rekening van de naakte eigenaar. Vaak zijn dat de kinderen, die zelf nog geen opbrengst hebben van de woning en door hun leeftijd minder financiële middelen hebben.

Notaris Bohyn: “Bij een schenking met voorbehoud van vruchtgebruik leidt dat zelden tot problemen, want vaak nemen de ouders die kosten toch nog op zich. Het is eerder na een erfenis dat de kans op frustraties groter is.” De notaris geeft het voorbeeld van een vader die overlijdt en een appartementsgebouw nalaat. De kinderen krijgen de naakte eigendom en zijn vrouw – de stiefmoeder van de kinderen – valt het vruchtgebruik toe. Aan het gebouw zijn grote kosten: een lekkend dak, betonrot en verouderde elektriciteit. Bohyn: “Hoewel de kinderen er zelf niets aan hebben, moeten zij juridisch gezien de kosten dragen, terwijl hun stiefmoeder daar vervolgens de vruchten van plukt. Dat is natuurlijk een recept voor ruzie.” Nochtans kunnen de ouders dat vermijden door vast te leggen dat ze ook de kosten van grote herstellingswerken dragen of dat ze anders afzien van hun vruchtgebruik.

14. Een erfenis te vroeg verwerpen

“Minstens één keer per maand krijg ik mensen over de vloer die de nalatenschap van hun moeder of vader willen verwerpen, omdat ze niets meer met die ouder te maken willen hebben of omdat er veel schulden zijn. Maar als die ouder nog leeft, is het helemaal niet mogelijk al afstand te doen van een erfenis”, zegt Soutaer.

Dat is alleen mogelijk na het openvallen van de erfenis, wat pas gebeurt na een overlijden. De reden is eenvoudig: pas na het openvallen van de nalatenschap kunt u weten waarvan u precies afstand doet. Soutaer: “Het is goed mogelijk dat je ouder veel schulden heeft. Maar als hij de dag voor zijn overlijden de lotto heeft gewonnen, zal je misschien toch geen afstand willen doen van zijn erfenis.”

15. Erfovereenkomst verwarren met testament

Sinds de hervorming van het erfrecht vorig jaar kunnen ouders met hun kinderen een globale erfovereenkomst afsluiten. Dat is een contract, waarin ze met de erfgenamen afspraken maken over de verdeling van de erfenis. De erfovereenkomst is bindend. “In tegenstelling tot wat veel mensen denken, is de globale erfovereenkomst geen alternatief voor het testament”, benadrukt Barbaix. “In een erfovereenkomst kun je afspraken maken over schenkingen die al zijn gebeurd of voordelen die al zijn toegekend, bijvoorbeeld door er nog voorwaarden aan te koppelen of door er een waarde op te kleven, of over schenkingen die in de akte zelf worden gedaan. Maar het is niet mogelijk al een regeling te treffen voor het vermogen dat nog niet is verdeeld. Daarvoor moet je nog altijd een testament opstellen.”