Kunstige boeken

Volgens de Franse schrijver Victor Hugo was de boekdrukkunst de belangrijkste gebeurtenis uit de geschiedenis. Al snel na de ‘uitvinding’ door Johannes Gutenberg sprong Vlaanderen op de kar van dat revolutionaire succes.

De tentoonstelling ‘Zes eeuwen boekenkunst, van wiegendruk tot kunstenaarsboek’ loopt tot 26 mei in het Museum der letteren en manuscripten in Brussel.

Het boek mag dan al teruggaan tot in het oude Egypte (papyrusrollen) of de vroege Romeinse tijd (codex), het duurde tot de Duitse uitvinder Johannes Gutenberg in het midden van de vijftiende eeuw uitpakte met een revolutionair nieuw procedé. Dankzij de import van vooral Chinees papier (“zonder papier geen boekdrukkunst”), de opkomst van de eerste drukpers en ook flink wat ondernemerszin, zou de geschiedenis er anders gaan uitzien.

Ondernemende Vlamingen sprongen vrijwel meteen op de trein van Gutenberg. In Antwerpen, Brugge en Leuven ontstonden ateliers waar het boek op papier vermenigvuldigd kon worden, met Christoffel Plantijn als absolute uitschieter. Binnen de kortste keren nam hij zestien drukpersen in gebruik en telde zijn inderhaast opgerichte bedrijf 32 werknemers en drie correctors.

“Antwerpen werd een cruciaal centrum van de boekdrukkunst”, weet Pascal Fulacher, de curator van de Parijse tentoonstelling ‘Zes eeuwen boekenkunst’ die nu ook Brussel aandoet. “Plantijn zag de voordelen in van het internationale handelscentrum dat Antwerpen toen was. Veel elders verboden boeken werden hier uitgegeven. In de zeventiende eeuw waren Antwerpen en Amsterdam de belangrijkste centra voor de verspreiding van de cartografie, want ze namen drie vierde van de Europese productie voor hun rekening.” Tot in de achttiende eeuw was er amper technologische evolutie in de boekdrukkunst. Wat wel veranderde, was de impact van de techniek. De verlichting, het humanisme, of de Franse Revolutie zouden zonder de boekdrukkunst nooit dezelfde plaats in de geschiedenis verworven hebben.

Curiosum

De tentoonstelling in Brussel toont prachtig aan hoe het boek in de loop der eeuwen een bron was van innovatie en inspiratie, en zelfs van kunst. Grote namen uit de kunstwereld als Pablo Picasso, Henri Matisse of Marc Chagall maakten ook naam als illustrator. Wie door de expositie loopt, kan zich niet van de indruk ontdoen dat het nobele beroep van boekdrukker in de 21ste eeuw aan kwaliteit en inventiviteit heeft ingeboet. Er is minder en minder tijd voor frivoliteiten of ingenieuze hersenspinsels die het boek soms tot een kunstwerk verheffen. Uitgevers van kunstboeken zijn verworden tot curiosa.

De drukkerij van Plantijn stierf een stille dood in 1866, toch telt ons land nog een indrukwekkende rij van verzamelaars van oude kunstboeken. In Ter Kameren, aan de rand van Brussel, blijft de Ecole Nationale Supérieure des Arts Visuels erover waken dat het vak van boekillustrator overleeft, zelfs in tijden van digitalisering. Volgens Fulacher is ze zelfs de beste van Europa.

KAREL CAMBIEN