Kunst kopen zonder valkuilen

Hoge transactiekosten, bijkomende vergoedingen, btw op de meerwaarde… Het is raadzaam dat u zich goed informeert vooraleer u kunst koopt. We zetten de rechten van kunstkopers op een rij.

Op zaterdag 23 januari gaat in Tour & Taxis in Brussel de 61ste editie van de kunst- en antiekbeurs Brafa van start. Bert Demarsin, die als hoogleraar recht aan de KU Leuven gespecialiseerd is in de kunstmarkten, geeft aspirant-kopers op beurzen en veilingen advies.

Bestudeer de toeschrijving

“Het is niet altijd eenvoudig te achterhalen wie een werk heeft gemaakt”, zegt professor Demarsin. “Niet iedereen heeft het kennersoog om dat zelf in te schatten, of de gelegenheid en de tijd om het goed te onderzoeken. In dat geval moet je afgaan op de toeschrijving door de verkoper. En daar kunnen wel wat problemen mee zijn.”

Demarsin wijst erop dat er in België – anders dan bijvoorbeeld in Frankrijk – geen strikte wettelijke regels bestaan voor toeschrijvingsformules. “Er zijn jammer genoeg verkopers die profiteren van de vaagheid die dat toelaat. Als een veilinghuis een schilderij toeschrijft aan ‘P. Rubens’, is dat niet noodzakelijk hetzelfde als ‘Pieter Paul Rubens’. In het eerste geval kan het gaan om een werk dat uit het atelier van die meester komt, maar dat betekent niet hij er zeker zelf aan heeft gewerkt.”

TIP: “Kijk goed naar de algemene verkoopvoorwaarden. Bij de ene kunsthandelaar betekent de vermelding ‘P. Rubens’ bijvoorbeeld dat het werk aan Pieter Paul Rubens kan worden toegeschreven, terwijl een andere door het gebruik van precies dezelfde omschrijving net niet wil garanderen dat het van hem is.”

Onderzoek de voorgeschiedenis

Een ander belangrijk aandachtspunt is de provenance, de herkomst van een kunstobject. “Dat is een complexe zaak, omdat ze zo veel verschillende gedaantes heeft”, stelt Demarsin. “Een werk kan illegaal op de markt worden gebracht, bijvoorbeeld nadat het gestolen is uit een museum, een kerk of een archeologische site. Dat kan samenhangen met grote wereldconflicten. Denk bijvoorbeeld aan de kunstroof door de nazi’s in de Tweede Wereldoorlog, of aan de oorlog in Syrië, waar de terroristische organisatie IS zich financiert met de verkoop van kunstobjecten uit de historische steden die het verwoest, zoals de stad Palmyra.” Volgens Demarsin passeert die kunst vaak via “mensen met minder nobele bedoelingen”, die de voorwerpen proberen wit te wassen.

Een ander probleem zijn kunstobjecten die het land niet mogen verlaten omdat ze op de een of andere manier nationaal bezit zijn. “Je kunt niet zomaar Belgische patrimoniumstukken naar het buitenland uitvoeren”, verklaart Demarsin. “Dat gaat in tegen administratieve restricties. Je hebt dan bijvoorbeeld een vergunning nodig. Maar in een Europese Unie zonder binnengrenzen is dat niet altijd even gemakkelijk te controleren.”

TIP: “Vraag naar de provenance van het werk. Waar komt het precies vandaan en hoelang circuleert het al op de markt? Wat is de keten van de voorgaande eigenaars, en zijn die koosjer?”

Experts kunnen zich vergissen

“Problemen met de authenticiteit hebben niet altijd met fraude te maken”, aldus Demarsin. “Experts kunnen zich vergissen. Daar hebben ze niet altijd schuld aan. Soms kunnen nieuwe onderzoekstechnieken leiden tot een voortschrijdend inzicht. Er kan ook een foute inschatting gebeuren door het uitblijven van een grondig onderzoek omdat de kostprijs daarvan – denk aan pigmentanalyse van de verf of onderzoek naar de herkenbare jaarringen in het hout van een paneel – hoger is dan de geschatte waarde van het werk. Die testen hebben dan gewoon geen zin. Het sop moet de kool waard zijn.”

Het is een ander verhaal als het om een verwijtbare vergissing gaat. Dat moet onmiddellijk tot aansprakelijkheid leiden, zegt Demarsin resoluut. “Iedereen die beweert een zekere expertise te bezitten – zoals artsen, advocaten, notarissen en boekhouders – moet daar de aansprakelijkheid bij nemen. Waarom zou dat anders zijn voor iemand die zich laat betalen voor zijn kunstexpertise?”

Is een echtheidscertificaat nodig? “Het vereenvoudigt een aantal juridische procedures, maar het is niet nodig om je gelijk te halen voor een rechtbank. De toeschrijving door de verkoper die beweert dat een werk iets is dat het niet blijkt te zijn, kan doorgaans al volstaan.”

TIP: “De verkoop van kunst valt in België onder de garantievoorwaarden voor consumptiegoederen. Daardoor is er maar een periode van twee jaar waarin een kunstverzamelaar bezwaar kan aantekenen tegen de toeschrijving. Als de koper gelijk krijgt, moet hij een compensatie krijgen, wat er meestal op neerkomt dat de koop wordt teruggedraaid. Daarnaast is er de mogelijkheid van een vordering op grond van dwaling. Dat is de grondslag waarop de meeste vorderingen steunen. Daar is de periode van de verhaalmogelijkheden veel langer.”

De geafficheerde prijs is niet de eindprijs

Wie kunst koopt op een kunstbeurs of een veiling, moet er rekening mee houden dat er nog btw wordt aangerekend, stipt Demarsin aan. Als een galerie op Brafa voor 100.000 euro een schilderij verkoopt waarvoor het zelf 60.000 euro heeft neergeteld, komt daar voor de koper nog 21 procent btw op de winstmarge van 40.000 euro bij. De totale prijs bedraagt dan dus 108.400 euro. “Dat is trouwens nog een simplificatie”, zegt Demarsin. “De btw-richtlijnen kunnen afhankelijk van het concrete geval veel complexer zijn. Informeer je dus goed.”

TIP: “Let bij veilingen zeker ook op de transactiekosten. Die kunnen oplopen tot een kwart van de afgehamerde prijs. En vergeet niet dat er soms ook nog een volgrecht is. Dat is een vergoeding waarop een kunstenaar of zijn erven tot zeventig jaar na zijn dood recht hebben, telkens als het kunstwerk na de eerste verkoop wordt doorverkocht. Daarbij moet wel een partij uit de professionele kunsthandel betrokken zijn als verkoper, koper of tussenpersoon.”

Daan Ballegeer

“Een verwijtbare vergissing van een kunstexpert moet onmiddellijk leiden tot aansprakelijkheid”