Kafka loert om de hoek

Tussen politiek en bedrijfswereld bestaat een soort van natuurlijke en onoplosbare spanning. Die spanning is er gedeeltelijk gekomen omdat beide terreinen zich met andere zaken bezighouden en niet hetzelfde oogmerk hebben. In het bedrijfsleven gaat het om de knikkers, in de politiek om het spel.

De formele legitimiteit van de politiek vloeit immers voort uit de manier van handelen zelf en is weinig beïnvloed door het resultaat, terwijl de legitimiteit van bedrijfsmatig handelen een rechtstreeks gevolg is van het bereikte resultaat.

Montesquieu.

Politiek handelen is nog steeds een toepassing van de trias-politicaleer zoals Montesquieu die in 1748 voor het eerst encyclopedisch heeft samengevat in zijn magistrale Esprit des lois. De hedendaagse democratietheorie en de actuele rechtstaatgedachte steunen nog op die inzichten die wetgevende, uitvoerende en rechterlijke macht in evenwicht houden. De beoefening van het publieke discours is de operationele kern daarvan, en het publieke politieke discours ontleent dus zijn verdienste aan zijn bestaan. De uitvoerende macht handelt binnen de legaliteitsgrenzen gedefinieerd door de wetgever; de rechterlijke macht past de wetten toe op concrete gevallen. Dit roept de vraag op of het karakter van de wetgeving en de apparaten die deze moeten toepassen voldoende aangepast zijn.

Dit beeld moet worden aangevuld met de eigen produktie van de politiek, die de vorm aanneemt van de creatie van een maatschappelijk project, waarvoor de aangedragen juridische elementen instrumenteel zijn. Voor het eerst sinds een hele tijd lanceert een regering weer een aantrekkelijk project, samengevat onder de noemer van de actieve welvaartsstaat, en dwingt zij de samenleving in haar discours. De vorige regering had de handicap de toetreding tot de euro te moeten verwezelijken. Wellicht een historisch project, maar één dat niet kon begeesteren omdat het neerkwam op systematische, koele en drastische besparingen. De marketing daarvan is te moeilijk.

In het politiek spel heeft de meerderheidswissel recent aangetoond dat de rollenspelers relatief makkelijk wennen aan hun nieuwe positionering – meerderheid of oppositie – en dat zij het spel spelen. Daarmee bevestigen zij de legitimiteit van hun politiek handelen. In de huidige veelkleurige regering blijkt ook dat er een vorm van spontane en evidente omgang is van de anciens, SP en PS, met de macht, terwijl groenen en liberalen dit (her-)ontdekken. Dat wekt de indruk dat de regering niet altijd als ploeg scoort en dat groenen en liberalen regelmatig wat achterstand moeten goedmaken: u hebt een ander beeld van een goed geoliede équipe.

Combinaties van minderheden.

De democratiegedachte steunt ook op het inzicht dat een meerderheidsbewind het best aanleunt bij de wil van de bevolking, en dat is – “bij gebrek aan beter” zeggen sommigen – ook zo. Die theorie hield geen rekening met omstandigheden waarin geen meerderheden meer zouden zijn, maar slechts combinaties van minderheden. Een willekeurige optelling die de drempel van 50 plus 1 kan overschrijden is dan de meerderheid. Bij de jongste verkiezing was het, merkwaardig genoeg, de CVP die die conclusie meteen verbond aan de electorale gegevens en de consequentie van de nederlaag aanvaardde. Het is soms wel anders geweest. Onder meer SP en nog meer PS hebben het voldoende geacht te kunnen behoren tot een groep die de formele democratische drempel kon halen. Dat de ploeg daardoor een lappendeken wordt, troebleert de visie op het eenstemmig gedragen project en geeft de indruk dat de coalitiepartners het laken onderling bevechten. Dat is een complicerende factor om een begeesterend project te blijven verduidelijken bij de bevolking.

De politieke legitimiteit draait dus om het spel, en dat wordt formeel gespeeld. Ook de politiek leidt tot resultaat in de vorm van wetgeving en reglementering. Deze twee zijn op elk ogenblik haalbare producten van het spel rond een of ander beleidsthema dat deel uitmaakt van het project. Het politieke productieproces is zo ongeveer het slechtst denkbare om een behoorlijk corpus van wetgeving en reglementering te hebben.

Nochtans zijn wetgeving en reglementering de grondstoffen van de werking van dezelfde rechtsstaat waaraan de politiek zijn legitimiteit ontleent. Een merkwaardige paradox of… een overschatting van het element rationaliteit in het politieke handelen?

Fatale spiraal.

Op die wijze zitten juristen niet zelden opgezadeld met gebrekkig gerief van wetten en reglementen, onsamenhangende reglementering, kafkaiaanse omissies, irreële bepalingen, verouderde instrumenten, die hun werkzaamheid in de rechtstaat er niet makkelijker op maken. Het moet gezegd. De imperfectie draagt ook bij tot ruimte voor overleg, pragmatisme en redelijkheids- of haalbaarheidsoverwegingen, en dat, in grote lijnen, het systeem wel werkt. De prijs is echter vaak een zekere onvoorspelbaarheid en enige rechtsonzekerheid. De prijs is ook de drastische toegenomen rechterlijke controle op het product van politiek handelen: de rechterlijke macht past alleen wettelijke normen toe, vernietigt administratieve handelingen die illegaal zijn of in strijd met behoorlijksbeginselen en evolueert, langzaam maar zeker, naar een algemene toetsing van de mate waarin de wetten zelf ‘grondwettig’ zijn. Het juridiseren van het maatschappelijk leven is dramatisch toegenomen en manifesteert zich steeds meer als een fatale spiraal.

De jongste jaren stelde het democratische maar imperfecte politieke systeem een aantal eisen tot perfectie aan het juridisch systeem. Dat kwam hard aan. Bovendien was het niet erg rechtvaardig en niet altijd even gegrond. Het heeft op één punt – de verhouding van de politieke wereld tot de magistratuur – het publieke discours verdoofd en verbitterd. Het is dan ook de ironie van de actualiteit dat een parlementslid dat in niet geringe mate bijdroeg tot deze patsituatie momenteel als Justitieminister het discours opnieuw moet oliën. De conclusie is wellicht dat men bij publiek handelen – zichtbaar handelen – best goed nadenkt wat de mogelijkheden zijn voor een tweede stap, alvorens men de eerste zet.

leo neels