Is Rusland nu onveiliger voor Belgische ondernemers?

De arrestatie van Mikhail Khodorkovsky kort voor de verkiezingen van volgende week was geen toeval. President Vladimir Poetin gaf een fors signaal aan collega-ondernemers. Wat zijn de gevolgen voor het ondernemersklimaat in Rusland? Sommige Belgische bedrijven blijven in het land investeren, andere zijn er niet gerust in.

Is het vandaag riskanter om zaken te doen in Rusland dan vóór de strijd der titanen tussen de Russische president Vladimir Poetin en de rijkste privé-ondernemer van het land, MikhailKhodorkovsky? De meeste Belgische zakenlui menen van niet. Onze bedrijven spelen niet op het speelveld van Poetin en de oligarchen, waar nieuwe miljonairs botsen met de gevestigde miljardairs, die tijdens duistere privatiseringen onder Poetins’ voorganger Boris Jeltsin fortuinen vergaarden.

Toch vreest Charles Adriaenssen van de consultingfirma CA & Partners dat de aanhouding van Khodorkovsky, de topman van de oliemaatschappij Joekos, sporen zal nalaten. “Wat hier is gebeurd, is op de langere termijn niet goed voor de business. Opnieuw is gebleken dat politieke willekeur en de weerslag daarvan op de economie in het systeem zitten ingebakken. En dat is geen garantie voor stabiliteit.”

Sibelco, de Vlaamse multinational in zandwinning voor glasproductie en hoogtechnologische toepassingen, denkt er echter niet aan de investeringsplannen te bevriezen. Ook Van GenechtenPackaging is na de recente overname van een bedrijf in Moskou niet minder enthousiast. “Rusland is voor vouwkarton een groeimarkt van 3 à 6 % per jaar,” zegt Johan de Somer. Luc Verstuyft, chief financial officer van Resilux, dat sinds 1998 in Rusland preforms voor plasticflessen maakt, ziet geen reden om de capaciteitsuitbreiding niet voort te zetten.

Even optimistisch zijn andere Belgische investeerders: Ahlers, Maxx Logistics, Interbrew, Glaverbel, Solvay en exporteurs die gebleven zijn na de economische inzinking van 1998. Vele buitenlanders gaven er toen nochtans de brui aan, onder meer de Belgische banken KBC en Fortis. Blijvers die het zich niet beklagen, zijn onder meer Barco, Nedschroef, Soudal. Picanol heeft bestellingen voor de modernisering van een niet-competitieve Russische textielsector.

6 % groei per jaar

Sinds hij in 2000 het roer overnam van de onberekenbare Boris Jeltsin heeft Poetin van terugkeer naar politieke en economische stabiliteit een prioriteit gemaakt. “Met redelijk succes,” getuigt Adriaenssen. Hij was veertien jaar aanwezig op de Russische markt, maar adviseert tegenwoordig geen westerse bedrijven (behalve Interbrew, waarvan hij bestuurder is), maar een handvol Russische financiële groepen als de Bank voor Buitenlandse Handel en bedrijven in de agrovoedingssector.

Goede vooruitgang ziet hij op het vlak van de veiligheid, rechtszekerheid, infrastructuur en de vereenvoudiging van de bedrijfsadministratie en -fiscaliteit in het algemeen. De Vlaamse economische vertegenwoordiger in Moskou, André De Rijck van Export Vlaanderen, wijst op de invoering van een “landcodex”, het wetboek dat de grondrechten vastlegt. “In de praktijk slaat het op 2 % van het grondgebied, namelijk in stedelijke agglomeraties. Daar kan je als buitenlander voor 100 % eigenaar van de grond worden, uitgezonderd strategische locaties en landbouwgrond. Russische banken draaien nog stroef, maar met buitenlandse banken gaat het vrij vlot.”

In de voorbije drie jaar kende Rusland, mede door gunstige olieprijzen, zijn sterkste economische groei in bijna honderd jaar: gemiddeld 6 %, tegen 2,3 % in Amerika en 0,7 % in Europa. Nadat het bruto nationaal product de eerste tien jaar na de instorting van het sovjetsysteem officieel met 45 % was gedaald, koestert Poetin de ambitie om tegen 2010 het nationaal inkomen te verdubbelen en op het peil van Portugal te brengen.

De buitenlandse schuld wordt normaal afbetaald, reserves zwellen aan en de voorbije jaren werden afgesloten met een staatsbegroting op overschot. De inflatie is onder controle en de rentevoeten zijn gedaald en gestabiliseerd, zo blijkt uit een landenrapport van D&B (zie grafieken: Het goede nieuws en het slechte nieuws). Volgens officiële (maar niet altijd betrouwbare) cijfers was de kapitaalvlucht na het aantreden van Poetin omgebogen van 30 miljard dollar per jaar in Jeltsins tijd tot een bescheiden, maar aanzwellende instroom. Resultaat: stijgende vastgoedprijzen en beurskoersen. Maar de Joekos-affaire heeft dit elan grondig verstoord.

Er ging een eerste koude rilling door de zakengemeenschap na de aanhouding van een topman van Joekos in juli van dit jaar. In oktober, toen Khodorkovsky achter de tralies vloog en er beslag werd gelegd op zijn aandelen in Joekos, leidde dat zelfs tot paniek. Ruslands belangrijkste zakenman was immers aan het onderhandelen met ExxonMobil en ChevronTexaco (zie kader: Waarom Khodorkovsky moest verdwijnen). Maar Poetin speelt het keihard, met als inzet de parlementsverkiezingen van 7 december en zijn eigen herverkiezing in maart 2004.

Wie is de volgende?

De vroegere officier van de KGB, de Russische veiligheidsdienst die economie niet als zijn eerste prioriteit beschouwt, gedraagt zich volgens sommigen als een verlicht despoot. Anderen volgen hem, want liever dát dan een terugkeer naar de maffiose oligarchie onder Jeltsin. De bevolking ligt niet wakker van Khodorkovsky en andere oligarchen: in hun ogen zijn het allemaal dieven. Via twaalf conglomeraten controleren de oligarchen 60 % van de Russische economie. Ze boerden goed dankzij de politieke en economische stabiliteit onder Poetin. En dus vinden de president en zijn oud-KGB’ers die de macht in handen hebben, dat ze zich niet moeten mengen in het politieke debat. Dat was de afspraak en oligarchen die zich niet aan de deal houden, zullen het voelen.

Khodorkovsky verborg echter zijn politieke ambities niet. Dat Poetin de man treft die aan het hoofd stond van Joekos, het vlaggenschip van de Russische economie waarvan westerse investeerders bij voorkeur aandelen kochten, maakt het signaal er alleen maar sterker op: als Joekos en Khodorkovsky zo zwaar worden aangepakt, is elke oligarch kwetsbaar. Sergei Borisov is niet gerust: “Vandaag big business, morgen kan het onze beurt zijn.” Hij vertegenwoordigt de ontluikende KMO-sector, waarover de Wereldbank verrassend stelt dat bedrijven met dertig tot honderd werknemers, samen met de opverende consumptie, de echte drijfriemen zijn van de Russische economie (na de olie- en gassector).

Kies uw partner zorgvuldig

Met het vooruitzicht op de verkiezingen van 7 december en de presidentsverkiezingen in maart 2004 werden ook grote westerse investeerders ongerust. Ze vroegen zich af of de Joekos-affaire geen teken is dat Poetin de klok wil terugdraaien. Maar nu de commotie overwaait, vindt bijna iedereen dat ondenkbaar. In een speech voor een duizendtal topondernemers beloofde de Russische president privé-eigendom te zullen beschermen en economische hervormingen door te zetten.

De sinds 2000 gestaag opbloeiende beurs van Moskou lijdt nog onder de Joekos-inzinking, maar kruipt stilaan omhoog. Deutsche Bank kocht inmiddels een Russische investeringsbank. General Motors en Fiat breiden verder uit. “Los van Joekos en de politieke gebeurtenissen zijn de economische indicatoren van Rusland gezond,” vindt AnastasiaMikhailova van PricewaterhouseCoopers in Moskou. Een goed teken is dat investeerders zich ook buiten Moskou en Sint-Petersburg wagen.

“Hoewel we ons meer willen richten op Moskou, omdat daar het economisch zwaartepunt van de Russische federatie en zijn buurlanden ligt, zullen we onze aanwezigheid versterken in provinciale handelsknooppunten,” zegt Renaud Stiers, verantwoordelijke voor het Astros-netwerk. Astros is de 100 % Russische dochter van logistiek dienstverlener Ahlers en heeft in Sint-Petersburg 15.000 vierkante meter magazijnen. Over vijf jaar moeten die uitgroeien tot een logistiek centrum van 60.000 vierkante meter. Jaarlijks stijgt de doorvoer in Sint-Petersburg sinds 2001 immers met 20 %. Naast kantoren in de belangrijkste aanvoerhavens voor de Russische markt (de Baltische staten en aan de Zwarte Zee) wil Astros volgend jaar een kantoor openen in Vladivostok.

In 1997 was bijna 70 % van alle buitenlandse investeringen geconcentreerd in en rond de hoofdstad, tegenwoordig houdt Moskou daarvan nog maar 40 % over. Al blijft het opvallend dat het grote Rusland – in contrast met Polen, dat resoluut voor privatisering gekozen heeft – met mondjesmaat buitenlandse directe investeringen aantrekt. In totaal haalde Rusland sinds de implosie van het sovjetsysteem minder directe investeringen binnen dan Polen in één jaar tijd.

Gevaarlijk signaal aan bureaucraten

Maar terwijl westerse banken en beleggingsfondsen Rusland langzaamaan herontdekken, stelt TheEconomist Intelligence Unit vast dat de kapitaalvlucht dit jaar opnieuw gestegen is tot 23 miljard dollar (tegen 16 miljard dollar in 2002). Een teken aan de wand dat de oligarchen niet gerust zijn.

Westerse zakenlui moeten uit de Joekos-affaire vooral onthouden dat ze hun zakenpartners zorgvuldig moeten selecteren, zegt André De Rijck van Export Vlaanderen. “Want ondanks tastbare vooruitgang blijven veel wetteksten onvolledig en afhankelijk van interpretaties.” Een gouden raad luidt: “Laat u nooit verleiden tot illegale acties, belastingontduiking of een sluikse manier om een licentie te verkrijgen. Ook de douanereglementering blijft een lijdensweg, hoewel er een nieuwe wetgeving op stapel staat.”

Hoe verder verwijderd van grootsteden zoals Moskou en Sint-Petersburg, hoe meer buitenlanders afhankelijk worden van plaatselijke overheden. Volgens Luc Verstuyft van Resilux, dat op 400 kilometer van Moskou een 100 % dochterbedrijf heeft onder Russisch management, lopen de contacten met de lokale autoriteiten opperbest. Niettemin waarschuwt De Rijck dat “een gouverneur in de provincies het een KMO moeilijk kan maken.”

Charles Adriaenssen concludeert dat de Joekos-affaire en de brutale manier waarop Khodorkovsky werd aangepakt een gevaarlijk signaal uitsturen naar allerlei potentaten in de bureaucratie. “Als het Kremlin zich dit soort willekeur permitteert, kan dat door kleinere Poetins in de ministeries en de provincies uitgelegd worden als een vrijbrief om tekeer te gaan tegen ondernemers.” Vraag is of Poetin zijn engagement om de Russische overheidsinstellingen op een legale manier te versterken, zelf ondermijnt.

Erik Bruyland