‘Iran zal niet zomaar investeringen aantrekken’

De prijs van een vat olie is gehalveerd en kan nog zakken nu Iran heeft beslist meer olie op te pompen. Maar volgens de invloedrijke energiehistoricus en zakenman Daniel Yergin zwaaien vooral de VS nu de plak in de oliewereld.

Daniel Yergin (1947) is de invloedrijkste energie-expert in Amerika. Hij won een Pulitzerprijs voor zijn boek The Prize (1991), een standaardwerk over de opkomst van oliemachten in de wereld zoals Koninklijke Olie en de oliestaten in het Midden-Oosten. Zijn laatste boek, The Quest (2011), gaat over de zoektocht naar duurzame energie. In zijn kantoor bij het wereldwijde onderzoeksbureau IHS in Washington staan talloze vertalingen van zijn boeken keurig in rijtjes in kasten. Sommigen noemen Yergin zelfs de invloedrijkste energie-expert ter wereld. Hij spreekt dagelijks met ministers en CEO’s van de olieconcerns. Maar als hem wordt gevraagd naar de meest prangende kwestie in de oliewereld, valt hij even stil. Het zijn er zoveel. Als eerste noemt hij de internationale overeenkomst met Iran over het toezicht op het nucleaire programma. Die is midden juli in Wenen gesloten en laat volgens Yergin zien dat olie niet heeft afgedaan als geopolitiek breekijzer. Iran wordt beloond met het intrekken van de sancties. Het land kan de oliekraan weer opendraaien.

Volgens uw boek The Prize speelden grondstoffen een sleutelrol in alle grote oorlogen en diplomatieke confrontaties van de twintigste eeuw. Heeft het recente Amerikaanse energiewonder uw land meer armslag gegeven?

DANIEL YERGIN.“Ja. We importeren nog steeds volop olie, maar de netto-import is gezakt van 60 procent in 2005 naar 25 procent afgelopen voorjaar. De Verenigde Staten produceren al lang meer olie dan Rusland en ook bijna meer dan Saoedi-Arabië. Het is heel goed mogelijk dat de VS binnenkort het nummer één worden. Het is duidelijk dat de toegenomen olie- en gaswinning in de VS de invloed van het land op de wereld vergroot.”

Waar zien we dat terug in harde resultaten?

YERGIN.“In Iran. Zonder de oliesancties was dat land nooit naar de onderhandelingstafel gekomen. Toen de sancties werden ingesteld, waren er breeduit zorgen over het aanbod van olie. Maar niemand had verwacht dat de VS zelf zo snel een rol op zich zouden nemen door in eigen land veel meer olie te winnen.”

Bestuurders van het energieconcern Shell spreken in de Iraanse hoofdstad Teheran over investeringen in Iran. Hoe belangrijk is dat voor hen?

YERGIN.“De interesse van Shell is vanzelfsprekend, gezien de grote olie- en gasvoorraden in Iran. Veel andere westerse concerns zijn er ook al langsgegaan. Als de sancties zijn opgeheven, kun je er goede zaken doen. Maar de Iraniërs denken misschien dat het nog 2007 is. De energiewereld is sindsdien competitiever geworden. Overheden hebben moeite dat te zien. De grote olieconcerns zoals Shell zijn tegenwoordig geobsedeerd door kosten. Dat was al zo voor de instorting van de olieprijs en dat wordt alleen maar erger. Ze staan onder druk van de financiële markten en worden selectiever. Onlangs zei een topman tegen me: “We jagen niet langer op vaten olie, we jagen op efficiëntie.” Iran zal niet zomaar investeringen aantrekken. Veel van die olienaties zijn blijven hangen in het verleden. Ze zullen slagvaardig moeten opereren om weer een rol van betekenis te spelen. Qatar heeft een enorme voorsprong. Dat land heeft net zoveel gas onder de grond als Iran en het is razendsnel de grootste producent van vloeibaar gas geworden in de wereld.”

Het Midden-Oosten is politiek niet erg stabiel. De Amerikaanse president, Barack Obama, stelt zich terughoudend op en grijpt niet in. Is een grote oorlog over toegang tot energie iets van het verleden?

YERGIN.“Hitler viel de Sovjet-Unie binnen om toegang te krijgen tot olie. Maar we leven niet meer in de vorige eeuw. Olie kan je gewoon kopen op de wereldmarkt.”

Zijn de VS nog wel bereid de internationale energiestromen te beveiligen? Misschien hebben ze daar door hun eigen productie geen nood meer aan.

YERGIN.“President Obama heeft in het voorjaar rond de doorbraak met Iran gezegd dat Amerika geen belang heeft bij olie in de regio. Dat was voor bevriende Arabische Golfstaten een zeer verontrustende opmerking. Die landen rekenen erop dat de VS hun veiligheid garanderen. Maar dat is geen vaststaand gegeven.”

In hoeverre was olie de dominante factor in de oorlogen in Irak?

YERGIN.“De eerste Golfoorlog was een klassieke oorlog om de macht over grondstoffen. De oorlog in 1991 draaide om de vraag of Saddam Hoessein controle zou krijgen over grote delen van de olievoorraden aan de Perzische Golf en wat dat zou betekenen voor de stabiliteit in de wereld. Ik geloof niet dat de tweede Golfoorlog draaide om olie. Er waren wel onrealistische verwachtingen over hoe Irak zich zou kunnen bedruipen met zijn olie-industrie. Maar de oorlog vloeide meer voort uit de aanslagen van 9/11 in New York. Kijk maar wie nu de grote speler is in Irak. Dat zijn niet de VS, het is China.”

Is de Amerikaanse oliewinning nog wel rendabel nu de olieprijs in navolging van de gasprijs is ingestort en nieuwe dalingen in het verschiet liggen?

YERGIN.“Daarover verschillen de meningen. Een paar maanden geleden was iedereen in Texas nog behoorlijk gedeprimeerd. Maar nu durven bedrijven hun boorinstallaties gewoon weer aan het werk te zetten, ook met een lagere olieprijs. Wij dachten dat de olieproductie in de VS vlak zou blijven of zou dalen. Dat gebeurt niet. We zien de productie alleen maar oplopen. Zelfs nu nog.”

Olie-exploratiebedrijven gaan van put naar put, terwijl ze niet rendabel kunnen opereren. Wall Street heeft de bedrijven honderden miljarden dollars aan leningen gegeven. Kan dat kaartenhuis instorten?

YERGIN.“Wall Street heeft ongelofelijk veel geld in de energierevolutie gestoken. Dit najaar zullen we zien hoe houdbaar de situatie is. Veel van de onafhankelijke oliebedrijven die in de VS schalieolie winnen, hebben het risico op een olieprijsdaling voor een bepaalde tijd afgedekt. Maar die verzekeringen lopen af. Dat is een belangrijk moment. Banken zijn veel strikter gereguleerd en kunnen zich lang niet meer zo flexibel opstellen als een paar jaar geleden. Als de olieprijs laag blijft, kan dat bedrijven in problemen brengen. In de jaren tachtig droogde het kapitaal van banken voor olie-exploratie en -winning compleet op. Het verschil is dat er nu veel nieuwe investeerders zijn als hefboomfondsen en private-equity-investeerders. Die blijven geïnteresseerd. Er staat alweer 60 miljard dollar aan de zijlijn om geïnvesteerd te worden.”

Moet Europa het Amerikaanse succes kopiëren?

YERGIN.“Duitsland produceerde ooit 20 procent van zijn aardgas zelf. Nu is dat nog maar 10 procent. Het lijkt erop dat de Europeanen liever schaliegas importeren uit de VS dan het zelf te produceren. Duitsland heeft de capaciteit om net zoveel aardgas te produceren als het nu importeert uit Rusland. Het is de politiek, de beeldtaal. Je kent de film Gaslands? Daarin levert een vuurtje bij een stromende kraan een steekvlam op. Maar dat heeft helemaal niets met schaliegas te maken. De film is eindeloos op de Franse televisie vertoond. Dat maakt mensen erg vijandig.”

Is de Amerikaanse schalierevolutie een tijdelijk fenomeen?

YERGIN.“Ik denk dat we dat niet kunnen voorspellen. De schaliesector wordt verrassend snel efficiënter. Uit onze berekeningen blijkt dat elke dollar die nu wordt geïnvesteerd in schalieolie, 65 procent meer olie oplevert dan een paar jaar geleden. De druk op deze bedrijven zal de drang om kosten te besparen, selectiever te zijn en vooral drastisch te innoveren alleen maar vergroten.”

Vorig najaar klapte de olieprijs onverwacht ineen, na jaren van relatieve stabiliteit. Wordt de markt al niet overstroomd met olie?

YERGIN.“Als de Iraniërs de oliekraan weer opendraaien, zal de olieprijs verder onder druk komen. Vooral omdat de productie in de VS ook alleen maar groeit. Een belangrijke factor aan de vraagkant is de groeivertraging in China. Vergeet niet dat een van de belangrijkste uitgangspunten van de jongste tien jaar was dat de Chinese vraag naar olie de prijs sterk zou steunen. Dat valt nu tegen. Dat was afgelopen najaar een van de belangrijkste factoren die leidde tot de ineenstorting van de olieprijs.”

Draagt Amerika daar zelf ook niet aan bij? Door nieuwe technieken is de productie in de VS razendsnel gestegen.

YERGIN.“De belangrijkste factor op de oliemarkten is momenteel het aanbod, niet de vraag zoals lange tijd werd aangenomen. Amerika produceerde in 2008 vijf miljoen vaten per dag. Dat aantal is met 90 procent gestegen tot 9,7 miljoen vaten. Dit is een nieuw tijdperk. Het is een belangrijke nieuwe bron van welvaart. Er zijn miljoenen banen uit voortgekomen. De massale winning van schaliegas heeft de prijs van gas naar beneden gejaagd. Dat heeft een grote impact op de industrie. Deze economische activiteit stuwt de vraag naar stroom. Op het internationale toneel winnen de Verenigde Staten aan concurrentiekracht. Omdat gas hier nu veel goedkoper is dan in de rest van de wereld verplaatsen grote bedrijven hun fabrieken naar Amerika. Uit Europa en zelfs uit China en India. We hebben berekend dat het gaat om ongeveer 120 miljard dollar aan nieuwe investeringen en 2 miljoen nieuwe banen in de Verenigde Staten.”

Ziet u een ontwrichtende kracht opkomen in uw wereld, een nieuw energiebedrijf dat alles overhoopgooit?

YERGIN.“In deze wereld duurt het langer. De kapitaalinvesteringen zijn enorm. De regelgeving is complex. Als je een fout maakt, zijn de kosten enorm. Het is moeilijk te voorspellen wat de volgende factor zal zijn die de status-quo zal doorbreken. Elke drie of vier jaar verandert de energiewereld drastisch. Opeens is er een nieuwe werkelijkheid door een economische, technologische of politieke omslag. Op dit moment is de toename van de productie van aardgas en olie uit schaliegasformaties in de VS de grootste verschuiving. Maar over vijf jaar kan het nog iets groters zijn. Als er een doorbraak komt in de batterijentechnologie is dat zeer veelbelovend. Wat het precies kan zijn, weet ik niet.”

Een lage olieprijs is slecht nieuws voor groene energie. Gelooft u dat hernieuwbare energie een kans maakt om vervuilende fossiele brandstoffen te vervangen?

YERGIN.“Er is terecht veel optimisme nu. De kosten van zonne-energie zijn razendsnel gedaald. Saoedi-Arabië is zelfs geïnteresseerd. Het hangt ervan af hoeveel landen durven te investeren. Een rijk land als Duitsland kan echt veel doen. We zullen zien wat er komt uit de klimaatconferentie in Parijs.”

Toch komt de wereldwijde energieconsumptie voor circa 20 procent van de VS, dat 5 procent van de wereldbevolking vertegenwoordigt.

YERGIN.“Maar hoeveel draagt Amerika niet bij aan de wereldwijde economische output? Europeanen trekken te veel morele conclusies in deze discussie. Kijk naar de feiten. Zonder de economische output van de VS zou de levensstandaard in de wereld veel lager zijn.”

Gerben van der Marel

“Het lijkt erop dat de Europeanen liever schaliegas importeren uit de VS dan het zelf te produceren”

“De belangrijkste factor op de oliemarkten is momenteel het aanbod, niet de vraag zoals lange tijd werd aangenomen”

“Veel olienaties zijn blijven hangen in het verleden”