Veranker uw bedrijfsmissie voor de eeuwigheid met steward-ownership

Wat hebben bedrijven als Novo Nordisk, Patagonia, Mozilla, Orval, Triodos, De Efteling, Carlsberg en Bosch gemeen? Het zijn voorbeelden van steward-ownership, een vorm van eigenaarschap waarmee bedrijven hun missie op de lange termijn verankeren. In België is een organisatie opgericht om het begrip ingang te doen vinden.

S&L, het Gentse strategisch adviesbureau dat Peter Depauw mee oprichtte en waar zo’n 35 mensen werken, is één van de vijftien organisaties die dit najaar de non-profitorganisatie Steward-owned hebben opgericht. Enkele van de andere zijn The Shift, Trividend, Sociale Innovatiefabriek, BE-impact en Purpose Foundation, de Duitse organisatie die in 2016 werd opgericht om steward-ownership breder ingang te doen vinden. “We krijgen de afgelopen maanden steeds meer vragen van Belgische bedrijven over steward-ownership”, zegt Peter Depauw, medeoprichter van S&L en Steward-owned. “Van start-ups, maar ook van grote Belgische bedrijven.”

S&L begeleidde de afgelopen jaren zo’n zevenhonderd organisaties. Regelmatig komt Depauw bedrijven tegen die opgericht zijn met een heldere missie, die gaandeweg verwatert naarmate de aandeelhoudersbelangen de overhand halen, de zogenoemde missiedrift. “Als we de economie willen doen kantelen naar een systeem dat een hefboom is voor mens en planeet, moeten we zoeken naar hoe we die bedrijven kunnen vormgeven”, zegt Peter Depauw, econoom van opleiding. “Voor mij is steward-ownership een cruciaal puzzelstuk om zo’n nieuwe missiegedreven economie te verankeren en het bestaande systeem weg te halen van de focus op maximalisatie van aandeelhouderswaarde. Zolang we eigenaarschap niet ter discussie stellen, mogen we van bedrijven in ons neoliberale systeem eigenlijk niet echt verwachten dat ze op het goede focussen. Daar zijn ze nu eenmaal helemaal niet voor ingericht zijn. Het is best wel een zotte paradigmashift. Volgens mij zullen we binnen tien jaar over eigenaarschap spreken zoals we nu over duurzaamheid spreken.”

Steward-ownership is iets wezenlijks anders dan coöperaties en kan een belangrijk handvat worden voor elk soort bedrijf. Peter Depauw vertelt hoe de Duitse regering al een nieuwe vennootschapsvorm heeft aangekondigd, het Verantwortungseigentum. Ook Nederland onderzoekt de oprichting van een ‘rentmeestersvennootschap’. “Ook in België zal de vraag naar een nieuwe vennootschapsvorm binnen afzienbare tijd worden gesteld”, verwacht Peter Depauw. “Wij hebben al best veel flexibiliteit in ons vennootschapsrecht, waardoor we hier en daar al wat elementen van steward-ownership zien bij missiegedreven bedrijven. Het maakt dat we iets trager zijn dan de ons omringende landen met de stap naar een echt steward-ownership.”

1. Wat is steward-ownership?

Steward-ownership gaat over hoe je het eigenaarschap van bedrijven vormgeeft. Het is een structuur waarmee een bedrijf op lange termijn onafhankelijk kan blijven en zijn missie kan veiligstellen. De juridische vorm kan variëren. Vaak wordt er gewerkt met een of twee stichtingen boven het bedrijf. Steward-owned bedrijven gebruiken verschillende types aandeelhoudersschap, waarbij de financiële rechten en de stemrechten steeds uit elkaar worden getrokken. In het goudenaandeelmodel zijn er bijvoorbeeld vier types aandelen: oprichtersaandelen, investeerdersaandelen, stewardaandelen en een gouden aandeel. “Dat laatste is een soort van beveiliging waardoor het bedrijf niet zomaar verkocht kan worden of de principes gewijzigd. Ik noem het een asset lock,” zegt Depauw.

Elk steward-owned bedrijf huldigt twee fundamentele principes. Het eerste is zelfbestuur. De controle over het bedrijf blijft steeds bij mensen die betrokken zijn bij de onderneming, dat zijn de stewards. Hun aandelen met stemrecht worden niet speculatief doorverkocht of via een erfenis doorgegeven. Ze worden volgens geijkte procedures doorgegeven aan de mensen dichtbij het bedrijf die het beste geschikt zijn om de missie te bewaken. Het tweede principe is de missiegerichte winsttoewijzing. Wanneer investeerders in het bedrijf stappen, wordt op voorhand bepaald hoeveel winst er maximaal naar hen kan terugvloeien. De aandeelhouders en oprichters kunnen niet naar eigen believen waarde onttrekken.

2. Winst blijft toch essentieel om van een duurzaam bedrijf te spreken?

“Winst wordt als iets heel goeds gezien en is een hefboom om je purpose als bedrijf te verwezenlijken”, zegt Peter Depauw. “En ook eigenaarschap is iets goeds, dat ons heel veel heeft gebracht en in bedrijven veel in beweging heeft gezet. Eigenaarschap creëert verantwoordelijkheid, de drive van ‘ja we kunnen het, we hebben het zelf in de hand om iets te maken’.”

Externe investeerders weten met steward-ownership op voorhand hoeveel hun rendement zal zijn. “Hun rechten zijn verzekerd. Het rendement is dan wel een fair share, maar kan behoorlijk groot zijn, afhankelijk van het risico dat ze nemen. Een groot voordeel van steward-ownership is dat je in een vroeg stadium heel hard bezig bent met de structuur van het bedrijf en met de afspraken met investeerders. Pionierende impactinvesteerders zien dat als een voordeel. Het rendement is weliswaar begrensd, maar kan gerust maal drie, maal vier, maal vijf zijn.”

Kunnen er conflicten komen tussen de investeerders en de stewards? “Ik zie die conflicten niet ontstaan omdat de investeerders heel goed weten wat ze kunnen verwachten. Het is net een manier om te vermijden dat er een belangenconflict ontstaat tussen founders en investeerders.”

3. Wie zijn de stewards?

De stewards zijn de aandeelhouders met stemrecht die de missie bewaken. In kleine startende bedrijven zijn dat meestal de oprichters. “Maar na bijvoorbeeld tien jaar stapt zo’n founder uit het bedrijf en gaan de stewardaandelen over naar anderen. Dat hoeft zeker niet de CEO te zijn; er wordt gezocht naar de mensen die het beste geplaatst zijn om de controlerechten uit te oefenen. Diegenen die het meest ‘begaan en bekwaam’ zijn. Er kan ook een externe expert of iemand van de raad van bestuur bij zijn, maar het moeten in elk geval voldoende mensen zijn die dagelijks zijn betrokken bij het bedrijf.”

4. Is missiedrift een groot probleem?

Peter Depauw vertelt het verhaal van de Oekraïens-Amerikaanse ondernemer Jan Koum, die mee de berichtenapp WhatsApp oprichtte. Bij de verkoop van WhatsApp aan het socialemediabedrijf Facebook in 2014 liep het fout. “Koum had laten stipuleren dat Meta (sinds 2022 de naam van het bedrijf boven Facebook, nvdr) de missie van het bedrijf en de databescherming van de gebruikers niet mocht wijzigen, maar Meta veegde daar zijn voeten aan. Hij heeft daarom later Signal opgericht.”

Een ander voorbeeld is het Amerikaanse ijsjesmerk Ben & Jerry’s, dat zijn missie zag verwateren na de integratie in Unilever. “Het Duitse frisdrankmerk Bionade is nog zo’n voorbeeld,” zegt Peter Depauw. “Ik denk dat de oprichters veel spijt hebben dat het bedrijf niet steward-owned is. Je kan nog zo’n mooi businessmodel hebben, maar met een conventioneel eigenaarschap is er altijd een risico dat het teruggeduwd wordt richting korte termijn en snelle winstgevendheid of een exit.” Ook grote klassieke bedrijven worstelen daarmee. De bekendste voorbeelden zijn Danone en Unilever, waar vorige CEO’s een meer duurzame langetermijnkoers hadden uitgestippeld, maar teruggefloten werden door de aandeelhouders omdat de kortetermijnwinst tegenviel.

5. Wie zijn de pioniers?

Een van de eerste bedrijven die deze manier van werken toepaste is de Duitse multinational Zeiss dat in 1846 in Jena werd opgericht door Carl Zeiss. Het is gespecialiseerd in lenzen en optische systemen. Boven de bedrijven van de groep staat de Carl Zeiss-Stichting. “Zeiss heeft eigenlijk de microscoop uitgevonden. Toenmalig directeur Ernst Abbe vond dat hij daarbij had kunnen voortbouwen op ander onderzoek”, legt Peter Depauw uit. “Hij bedacht daarom een innovatieve manier om zijn bedrijf te structureren, opdat de organisatie altijd impact op de maatschappij zou blijven nastreven.”

“Toen ik op zoek ging naar een antwoord op de vraag hoe we kunnen zorgen dat impactondernemers op hun doel kunnen blijven focussen, kwam ik in Duitsland in contact met de organisatie Purpose“. Die werd in 2016 opgericht door de ondernemers Adrian en Achim Hensen, Alexander Kühl, en Armin Steuernagel. Purpose trekt de wereldwijde beweging en lanceerde zelfs impactfondsen die enkel investeren in steward-owned bedrijven. De oprichters muntten in 2016 de term ‘steward-ownership’ hoewel de manier van werken dus eigenlijk al vele decennia bestaat. Ook in Denemarken werken tal van grote bedrijven zoals Novo Nordisk, Maersk en Carlsberg op die manier. “Eigenlijk komt meer dan de helft van de beurswaarde op de Deense beurs van steward-owned bedrijven.”

6. Is steward-ownership ook buiten Duitsland en Denemarken bekend?

De Purpose Foundation heeft zusterorganisaties in Latijns-Amerika, Zwitserland en de VS. Ook in Nederland, Scandinavië, Griekenland, Spanje, Japan en Frankrijk komt er beweging. En nu dus ook in België.

Het Amerikaanse outdoormerk Patagonia bijvoorbeeld is ook steward-owned. In 2022 droeg oprichter en eigenaar Yvon Chouinard het miljardenbedrijf zonder overnamesom over aan Patagonia Purpose en Holdfast Collective. ‘De Aarde is nu onze enige aandeelhouder’, schreef Yvon Chouinard in de brief waarin hij de verandering aankondigde. Alle stemrechten zitten nu bij de Patagonia Purpose-stichting, die de bedrijfswaarden beschermt. De aandelen zonder stemrecht zitten bij Holdfast Collective, een non-profitorganisatie om de natuur te beschermen en de klimaatcrisis te bestrijden. De financiering daarvoor komt van Patagonia. Alle winst die niet in het bedrijf geherinvesteerd moet worden, gaat naar de ngo.

Het familiebedrijf met naar schatting anderhalf miljard dollar omzet en 3.000 werknemers onderzocht verschillende opties om zijn business anders te structureren en kwam uiteindelijk bij steward-ownership uit. “Het bedrijf kan niet verkocht worden en het hoeft ook geen rekening te houden met aandeelhouders die een bepaald rendement willen”, zegt Peter Depauw. “Op de Day of Steward-ownership in Berlijn, vertelde Charles Conn, voorzitter van de raad van bestuur van Patagonia, dat we dit geen ‘woke capitalism’ mogen noemen, maar wel ‘the future of business’, de toekomst van bedrijven.”

7. En in België?

De organisaties die tezamen Steward-owned oprichtten, gingen op zoek naar voorbeelden van Belgische bedrijven die met steward-ownership werken en kwamen terecht bij de trappistenbrouwerijen. Het is algemeen bekend dat de monniken die de brouwerij beheren, de winst die overblijft investeren in goede doelen. Vier van de vijf Belgische trappisten zijn steward-owned, zegt Peter Depauw. De Chimay Wartoise Foundation bezit 78 procent van het controle- en winstrecht over Bières de Chimay. Brasserie d’Orval is voor de volle honderd procent eigendom van de vzw Abdij Notre-Dame d’Orval. En ook de brouwerijen van Rochefort en Westmalle gebruiken een vergelijkbare structuur, zonder externe aandeelhouders.

“Met een aantal Belgische start-ups verkennen we nu hoe ze kunnen oprichten volgens deze principes”, zegt Depauw. “Ook zij zien steward-ownership als een cruciale bouwsteen om missiegerichtheid te verzekeren en de economie te doen kantelen.”