Rutger Bregman: ‘Gebruik je ambitie om het verschil te maken voor de wereld’

Veel ondernemers hebben ambitie genoeg, maar die reikt niet verder dan het uitbouwen van hun bedrijf of product. Terwijl ze met hun talent ook iets zouden kunnen doen wat de wereld veel beter maakt. Rutger Bregman wil hen helpen met zijn zopas opgerichte School for Moral Ambition.

Het afgelopen jaar heeft Rutger Bregman, journalist bij het Nederlandse platform De Correspondent en bekend van het boek De meeste mensen deugen, veel tijd doorgebracht met ondernemers. “En ik vond het heerlijk”, zegt hij enthousiast. “Ondernemers hebben iets kostbaars: het vermogen om iets te bouwen, om mogelijkheden te zien waar andere mensen alleen maar problemen zien.”

Maar hij zag ook een schaduwkant. “Hun ambitie blijft vaak beperkt tot het uitbouwen van hun bedrijf. Wat ze bouwen, is te vaak inwisselbaar. Als zij het niet doen, doet een ander het wel. Je kunt wel een nieuwe tandenborstel in de markt zetten, maar een gebrek aan tandenborstels is niet echt het grote probleem van deze tijd. Dat is mijn belangrijkste boodschap: gebruik je talent, je energie en je ambitie om te werken aan de grote problemen in de wereld. Dan kom je misschien niet in een lijstje met de rijkste mensen terecht, maar wel in de geschiedenisboeken.” Daar gaat zijn nieuwe boek over, Morele ambitie.

Toen ik de titel van uw nieuwe boek zag, was mijn eerste idee: wie kan daar iets op tegen hebben?

RUTGER BREGMAN. “Nou, dat zal u nog verbazen! Het is natuurlijk een cliché over onze Lage Landen, maar je hoort niet boven het maaiveld uit te steken. In Scandinavië bestaat dat ook, daar heet het de wet van Jante. In Australië kennen ze het tall poppy syndrome. Dat je niet te ambitieus moet zijn, lijkt me op zich ook een goed principe. Ambitie is gewoon rauwe energie. Je kunt die inzetten voor iets goeds, maar het kan ook leiden tot hoogmoed.”

U schrijft dat dit boek wellicht niet voor iedereen bestemd is. Mensen die menen dat ze al hard genoeg werken en ook nog eens kinderen opvoeden, hebben misschien niet de energie om hun leven om te gooien. Voor wie is dit boek dan wel?

BREGMAN. “Voor iedereen die een verschil wil maken in de strijd tegen de grootste wereldproblemen. Iedereen die rondloopt met een knagend gevoel en meent zijn talent niet maximaal te benutten. En dat zijn er een heleboel.”

Waarom zetten die niet uit zichzelf de stap om iets positievers te gaan doen?

BREGMAN. “Omdat veel mensen zich alleen voelen. En denken: zo is het nou eenmaal, het kan niet anders. En naarmate je wat ouder wordt is het zelfs verleidelijk om cynisch te worden. Dat is de ervaring die ik heb na veel gesprekken met consultants, zakenbankiers en bedrijfsadvocaten. Dat zijn allemaal slimme mensen, die vaak wel op de hoogte zijn van de grote problemen. En die het in theorie ook mooi vinden om een bijdrage te leveren aan oplossingen. Maar ze weten niet hoe eraan te beginnen. Ze halen hun schouders op: wat doe je eraan?

“Daarom willen we met The School for Moral Ambition die mensen het gevoel geven dat ze niet alleen zijn, dat er een beweging op gang komt. Want ik schrijf in het boek niets nieuws, ik beschrijf wat aan de gang is. Ik probeer de puntjes met elkaar te verbinden en dat te versterken door dingen samen te brengen, door andere rolmodellen naar voren te schuiven. Veel mensen zijn bezig met het beklimmen van de ladder van succes, maar eenmaal boven merken ze dat de ladder tegen de verkeerde muur stond, zoals de schrijver Allan Raine ooit opmerkte. De meeste consultants bijvoorbeeld hebben niet zo erg veel impact. En dat is zonde, want het zijn heel getalenteerde mensen met veel energie. Het is gewoon een verspilling van talent.”

U noemt een paar kwaadaardige industrieën als tabak en gokken. Fossiele industrie noemt u niet.

BREGMAN. “Dat zou ik een beetje te makkelijk vinden. De wereld hangt aan elkaar van fossiele brandstoffen en daar moeten we vanaf. Maar als je ineens stopt met fossiele brandstof, dan stort de beschaving in.”

Maar mensen die in die industrie werken hebben toch ook een rol te spelen?

BREGMAN. “Jazeker, hoewel ik pessimistisch ben over het vermogen van grote multinationals om te veranderen. Shell heeft de boot van de zonne-energie volledig gemist, terwijl het in de jaren negentig al bezig was met Shell Solar. Maar het blijkt erg moeilijk om binnen zo’n mastodont iets te veranderen. Anderzijds: naast entrepreneurs geloof ik ook erg in intrapreneurs, mensen die een bedrijf van binnenuit veranderen. Iedereen die werkt voor een baas kan vragen wat de maatschappelijke missie is van zijn of haar bedrijf. Wat gebeurt met de winst? Waarom gaat die naar een klein groepje aandeelhouders? Dat hoeft niet, het kan anders. Gewoon dingen bevragen kan vaak al iets in gang zetten.

“Dat is een van de rollen die je kunt spelen. Je hebt activisten nodig die zich laten wegslepen door de oproerpolitie, maar je hebt ook advocaten nodig die klimaatrechtszaken beginnen en ingenieurs en technici die innovaties ontwikkelen. En je hebt mensen nodig die in een bedrijf het voortouw nemen. Maar soms denk ik dat het beste wat je kunt doen, is je baan op te zeggen en iets heel anders te gaan doen. Zeker als je financieel onafhankelijk bent.”

Is het voor sommige mensen makkelijker om moreel ambitieus te zijn dan voor anderen?

BREGMAN. “Ik denk wel dat het makkelijker is als je geprivilegieerd bent. Maar dat wil niet zeggen dat het een ideaal is dat is voorbehouden aan een kleine elite. Het is voor iedereen. De geschiedenis zit vol mensen die veel tegenslag hebben gehad, maar toch bergen wisten te verzetten. Maar als je geprivilegieerd bent, als je een vermogen hebt, kun je wel makkelijker het verschil maken. Vaak denken we te klein, en dat is een beetje treurig.”

U heeft het over een morele revolutie. Is revolutie wat we nodig hebben?

BREGMAN. “Ik ben erg geïnspireerd door wat er eind achttiende eeuw gebeurde in Groot-Brittannië. Dat waren eerst vrij cynische, immorele jaren. Toen is een beweging opgestaan onder leiding van de activist Thomas Clarkson en de politicus William Wilberforce die het hadden over een morele herbewapening. Geen revolutie in de zin van de macht omverwerpen, maar wel dat de macht zijn morele kompas moet bijstellen. Dat heeft geleid tot de eerste grote mensenrechtenbeweging, die er na een halve eeuw al in slaagde de slavernij af te schaffen in het Britse rijk. Toen ik daarover las, viel me plots op dat tien van de twaalf oprichters van de British Society for the Abolition of the Slave Trade ondernemer waren. Geen schrijver, filosoof, ambtenaar of journalist. Ondernemer. Mensen die weten hoe je op grote schaal het verschil kunt maken. Die mensen hadden tot die tijd gewone producten gemaakt en veel geld verdiend. Maar daarmee maakten ze geen verschil, tot ze dat talent voor iets anders gingen aanwenden. Toen schreven ze geschiedenis. Dat is mijn uitnodiging aan de lezers van Trends, aan iedereen die denkt ‘ik heb vermogen, talent, ambitie’: maak mee het verschil!”

Ik had bij het lezen de indruk dat er wel wat woede in frustratie in het boek zitten, over hoe het eraan toegaat in de wereld. Klopt dat?

BREGMAN. “Ik zie ook bij anderen frustratie. We leven in een wereld met honderd miljoen mensen op de vlucht, honger neemt voor het eerst in tijden weer toe, radicaal rechts is in heel Europa in opmars, we breken temperatuurrecord na temperatuurrecord. En ondertussen zitten er miljoenen mensen met mooie opleidingen en prachtige cv’s in banen die niet echt bijdragen aan een oplossing. Dat is de grootste verspilling van deze tijd. Dat is de aanklacht waar ik het boek mee begin.

“Maar daar blijft het niet bij. Ik kan me voorstellen dat ondernemers ook vaak met frustratie kijken naar schrijvers en journalisten, de babbelende klasse. En dat ze dan denken: die Rutger heeft weer een mooi verhaal, maar wanneer doet hij zelf eens iets? Vandaar The School for Moral Ambition die ik samen met ondernemers heb opgericht. Omdat we dit echt samen willen doen met andere mensen.”

Wat gaat u precies doen met die stichting?

BREGMAN. “We willen zo veel mogelijk mensen helpen de transitie te maken van een baan met weinig impact naar een baan met veel positieve impact. We beginnen op twee manieren. De eerste is een website, moreleambitie.nl, waar je met vijf tot acht mensen een eigen moral ambition circle kunt beginnen: mensen die elkaar stimuleren, in gesprek gaan over hoe ze meer impact kunnen hebben, op basis van een programma dat we hebben ontwikkeld. We hebben daarmee de afgelopen maanden testen gedaan en we zien dat mensen hun banen opzeggen, nadenken over manieren om problemen aan te pakken. Dus dat werkt.

“En in mei start het tweede deel. Dan willen we twee keer twaalf toptalenten ervan overtuigen hun baan op te zeggen om bij ons een programma van negen maanden te volgen, waarin we ze koppelen aan een groot wereldprobleem. Dat is geïnspireerd op wat Ralph Nader heeft gedaan in de jaren zestig en zeventig in de Verenigde Staten, waarbij hij jonge nerds bijeenbracht die vooral actief waren rond consumentenrechten en de ene na de andere wet door het Congres wisten te krijgen. Uiteindelijk moet dit ook een internationale beweging worden. In het najaar verhuis ik naar de Verenigde Staten om daar een vergelijkbare stichting op te zetten. Hier in Nederland en Vlaanderen heb ik al enkele ondernemers en rolmodellen gevonden die geloven in onze missie. Zo hebben we 2,5 miljoen euro opgehaald om dit project te starten. Een van onze donateurs is de Vlaamse Astrid Leyssens, van het We Are Impact Collective.”

U gelooft meer in de veranderende kracht van ondernemers dan in de overheid?

BREGMAN. “Je hebt op alle plekken waar een grote hefboom is goede, gedreven mensen nodig. En de twee grootste hefbomen zijn het ondernemerschap en het beleid. De grote magie gebeurt bij de beleidsondernemers. Een van de medeoprichters van de stichting is Jan-Willem van Putten. Die heeft een stichting in Brussel waarmee hij jong talent uit de techsector weglokt en het traint tot lobbyist om de techindustrie beter te reguleren. Zo versterk je de overheid, want het probleem is vaak dat de beste mensen niet bij de overheid werken. Ik heb weinig met die simplistische discussies van kapitalisme versus socialisme, of overheid versus markt. We leven in een complexe wereld. Er zijn veel verschillende rollen te spelen.”

U krijgt wel eens het verwijt wat belerend te zijn. Over het effectief altruïsme schrijft u: “Waarom zou je meedoen aan een beweging die voortdurend zegt dat wat je doet niet goed genoeg is.” Maar doet u niet hetzelfde?

BREGMAN. “Als ik belerend overkom en het heeft effect, dan heb ik er geen probleem mee. Maar als die belerendheid mijn effectiviteit ondermijnt, moet ik eens heel goed nadenken. Maar laten we wel zijn, er is een reden waarom de mens de enige diersoort is die kan blozen. Schaamte heeft een functie. En het shamen van mensen die dicht bij je staan, kan wel eens effectief zijn. Tegen sommigen mag je best zeggen: ‘Hé, ik had meer van je verwacht. Waarom leg je de lat niet hoger voor jezelf?’ Kijk, de klassiek gereformeerde preek is altijd verdoemenis, verlossing, dankbaarheid. Het begint met een koude douche, maar daarna gaat het over hoe fijn het is onderdeel te zijn van een beweging die een verschil wil maken. Wij willen zo’n beweging bouwen, gebaseerd op levenslust en enthousiasme.”

Rutger Bregman, Morele ambitie, De Correspondent, 304 blz., 23 euro