Populisme en de opstand van de jager-verzamelaar

Ons brein is dat van een jager-verzamelaar. De grote tragedie is dat de verongelijkte jager-verzamelaar van nu populistische machthebbers kiest, die de ongelijkheid nog dreigen te versterken. Dat zegt Trends-hoofdredacteur Daan Killemaes.

“Het populisme is vandaag van groter belang voor de economie dan het monetaire en fiscale beleid”, schrijft Ray Dalio, de invloedrijke stichter van Bridgewater, een Amerikaans hefboomfonds dat 150 miljard dollar beheert. Dalio telde de stemmen van Donald Trump (in de VS), UKIP (in het Verenigd Koninkrijk), AfD (in Duitsland), Front National (in Frankrijk), Podemos (in Spanje) en de Vijfsterrenbeweging (in Italië) samen en stelde vast dat het populisme vandaag even hoog scoort als in de donkere jaren dertig, al is populistische ideologie anno 2017 gelukkig minder scherp dan toen.

Sterke leiders die het conflict opzoeken

Die partijen voeden zich, aldus Dalio, met het ongenoegen van de meestal lager opgeleide burger die het gehad heeft met de toenemende ongelijkheid in inkomen en in kansen, met de heersende elite, met een overheid die te weinig ingaat op hun verzuchtingen, en met de gepercipieerde culturele bedreiging van mensen met andere waarden of van outsiders. Dat brede ongenoegen brengt sterke leiders aan de macht die het conflict opzoeken, zowel in binnen- als in buitenland. De klassieke populistische beleidsmix is er een van protectionisme, nationalisme, infrastructuur- en militaire uitgaven, grotere overheidstekorten en kapitaalcontroles. In de jaren dertig leidde dat mee tot een nieuwe wereldoorlog. Zo’n vaart zal het nu niet lopen, omdat de maatschappelijke ontwrichting en het ongenoegen kleiner zijn dan toen, maar toch is er reden tot grote bezorgdheid. “Maken de populisten een deal met de heersende elite of drijven ze het conflict op de spits? Dat is nu de cruciale vraag”, stelt Dalio.

De toegenomen ongelijkheid is een van de voedingsbodems van het populisme. De vaststelling dat bijna iedereen erop vooruitgaat, is waardeloos in de strijd tegen het populisme als die vooruitgang ongelijk verdeeld is. Ons brein is dat van een jager-verzamelaar, waardoor we ons beter voelen bij een min of meer rechtvaardige verdeling van de middelen. Lees de boeken Homo Sapiens en Homo Deus van Yuval Noah Harari om te ontdekken hoe ons gedrag de slaaf is van onze evolutie. Vergeet bijvoorbeeld dat we rationele rekenmachines zijn, zoals de klassieke economische theorie veronderstelt. Harari verwijst naar het ultimatumspel uit de gedragseconomie. Veronderstel dat u 100 euro krijgt, die u moet delen met uw buurman. U mag de verdeling kiezen, maar als uw buurman niet akkoord gaat met uw voorstel, dan krijgt niemand iets. Hoe ziet uw verdeling eruit? Het zou een rationele keuze zijn om 99 euro te houden en uw buurman slechts 1 euro te gunnen. Hij heeft dan 1 in plaats van 0 euro, en dus zou hij rationeel gezien akkoord gaan met uw voorstel. De jager-verzamelaar in u echter verwerpt dergelijke deal. U hebt liever niets dan dat u akkoord gaat met een onrechtvaardige verdeling. Voor ons brein is een redelijke verdeling van de middelen nog altijd een kwestie van overleven. Je deelde als jager de buit om later ook te kunnen delen in de buit, anders was de kans op de hongerdood heel groot. De meeste mensen stellen daarom nog altijd een 50-50-verdeling voor.

‘De doden van de wanhoop’

De grote tragedie is dat de verongelijkte jager-verzamelaar van nu populistische machthebbers kiest, die de ongelijkheid nog dreigen te versterken. Voor die leiders is dat ook de logische strategie, want hoe breder het ongenoegen, hoe groter hun kiespubliek wordt. Donald Trump probeert die strategie toe te passen. Miljoenen Amerikanen zou de toegang tot betaalbare gezondheidszorg ontnomen geweest zijn, mocht de aanval van Trump op Obamacare gelukt zijn. Voor het jager-verzamelaarsbrein van heel wat Republikeinse partijleden was dat een brug te ver. Ook het dreigende protectionisme van Trump zal via hogere invoerprijzen vooral de lagere inkomens treffen, terwijl de ellende daar al diep zit. “Een epidemie van overdosis drugs, zelfmoord en alcoholisme veroorzaakt een hoger sterftecijfer bij blanke, lager geschoolde Amerikanen”, stellen economen Anne Case en Angus Deaton vast. Ze noemen hen de doden van de wanhoop, met als onderliggende oorzaken de globalisatie en de automatisatie die die middenklasse hard treffen.

In België gedijt de jager-verzamelaar vrij goed. België is bij de betere van de klas in herverdelen. Na de financiële crisis (2008-2013) daalde het netto besteedbaar inkomen van de rijkste groep en steeg het inkomen van de armste groep. Het verschil is klein, maar opmerkelijk. De taxshift en de hogere roerende voorheffing ondersteunen die tendens. De verdeling zit dus goed, maar de manier waarop kan nog veel beter. De verdeling gebeurt te veel via uitkeringen en te weinig via banen, die cruciaal zijn om het integratievraagstuk op te lossen en de gevaarlijk lage werkgelegenheid bij kwetsbare groepen aan te pakken. Het slechte populisme, zowel links als rechts, heeft ook daar nog altijd een stevige voedingsbodem.