‘Mindfulness doe je voor de hele samenleving’

Mindfulness gaat niet over wollige dingen, het is een manier om met de werkelijkheid om te gaan, zegt psychiater en zenleraar Edel Maex. “We kunnen niet blijven vastzitten in tabellen en cijfers en dossiers.”

Mindfulness is overal – er wordt veel over gepraat, en er zijn boeken, cd’s en trainingen voor. Tegelijk is mindfulness een grote onbekende. Veel mensen kennen het alleen van horen zeggen. Edel Maex is de man die mindfulness in Vlaanderen introduceerde. Hij is psychiater in het ZNA Middelheim-ziekenhuis in Antwerpen en zenleraar. In zijn jongste boek legt hij uit waarom we van meditatie geen spektakel mogen maken. Laten we veeleer kijken naar het kleine, stelt Maex: zo kan meditatie helpen om een moeilijke werksituatie of een hopeloos puberend kind beter aan te kunnen.

Kun je begrijpen wat mindfulness is zonder het te beoefenen?

Maex: “Die vraag kun je over veel dingen stellen. Kun je iets van koken begrijpen zonder het te doen? Of van wiskunde, zonder oefeningen te maken? Als ik onder woorden wil brengen wat mindfulness is, dan zeg ik dat het een manier is om met de werkelijkheid om te gaan. Het is de tijd nemen om even te stoppen met je bezigheden, en te kijken naar wat er dan op je afkomt.

“U bent hier voor het blad Trends. Er is niks mis met economische activiteit, bedrijvigheid en dingen gedaan krijgen. Maar we kunnen niet blijven vastzitten in tabellen en cijfers en dossiers. Alles wat daarbuiten valt, kunnen we niet oneindig lang buiten beeld blijven houden, want – en dat zie ik als psychiater – dan zet zich dat om in klachten.”

Moet je met iets in de knel zitten om aan mindfulness te beginnen?

Maex:“Nee, helemaal niet. Natuurlijk zie ik beroepshalve vooral mensen met problemen. Eigenlijk is het merkwaardig gelopen. Ik had een zenmeditatiepraktijk en dacht: zenmeditatie heeft mij veel geholpen, ik wil daar in het ziekenhuis ook iets mee doen. In de Verenigde Staten had Jon Kabat-Zinn hetzelfde idee, waar hij een programma voor stressreductie rond bouwde. Ik ontdekte dat en heb dat overgenomen. En dan is mindfulness een wereldwijde hype geworden. Het toont aan dat er een veel bredere behoefte aan zo’n benadering was.”

Is mindfulness een techniek of een filosofie?

Maex: “Mindfulness heeft zijn oorsprong in het boeddhisme, dat op zijn beurt bestaat uit een veelheid van stromingen. Boeddhisme heeft wat van alles. Sommige dingen vinden we bijgelovig sjamanisme, andere dingen spreken ons filosofisch aan, andere zijn als praktijk interessant. In mindfulness hebben we een aantal technieken uit het boeddhisme overgenomen, in het volle besef dat we iets uit zijn oorspronkelijke context hebben gelicht en het in een andere, westerse context hebben ingevoerd.”

Hoe hebt u het boeddhisme leren kennen?

Maex:“Als jonge kerel ben ik over het boeddhisme beginnen te lezen. Maar dat was alleen maar theorie. Pas op mijn dertigste ben ik gestart met meditatie. Ik zat toen in Leuven en amuseerde me te pletter. Waardoor ik de puinhoop in mijn leven alleen maar vergrootte. Tot iemand mij zei: kijk eens naar wat je dwarszit in plaats van dat de hele tijd weg te drukken. Dat was voor mij een revelatie. Ik had plots door dat dit de enige zinvolle manier was om met mijn pijn om te gaan. Dat is wat we in mindfulness proberen: niet negeren, kijken, je niet laten meeslepen door wat je ervaart, en beseffen dat dit – ik ga een groot woord gebruiken – bevrijdend kan zijn.”

Hoe gaat dat, mediteren?

Maex:“Er bestaan veel vormen van mediteren, ook in het zenboeddhisme. In mindfulness heeft mediteren niets te maken met relaxatie of in trance komen. Laat ik het zo uitleggen: in ons gewone doen zijn we voortdurend aan het oordelen: we moeten beslissen, handelen, kiezen. In meditatie schorten we dat op. Mediteren is even niet kiezen, niet evalueren, het is aanwezig zijn bij wat er bij je binnenkomt. Natuurlijk komen er dan gedachten en gevoelens. Die moet je niet wegduwen. Het komt erop aan een middenweg te vinden tussen ze negeren en erdoor meegesleept worden. En dat alles met een open, vriendelijke ingesteldheid. Niet om daarna alles oké te vinden, wel om voortaan minder vanuit automatismen in het leven te staan.

“Een meditatie kan zo lang of zo kort duren als je wilt. Eén ademhaling lang, of in een retraite van zeven dagen, van ‘s morgens tot ‘s avonds.”

‘Ademen’ is iets dat vaak terugkomt.

Maex:“De aandacht bij de adem brengen is een van de eerste instructies. De ademhaling is een heel sensitief instrument, dat meteen veel zegt over hoe het met iemand is. Wie rustig is, ademt heel anders dan iemand die onrustig is. Als je helemaal bent meegezogen in een emotie of een gedachte, is even naar je ademhaling teruggaan een manier om weer je vrijheid en je afstand te nemen.

“Wat we in het begin ook doen, is deelnemers een rozijn geven. Hoe ziet die rozijn eruit, hoe voelt de textuur aan, hoe proeft ze? Omdat mindfulness niet gaat over wollige dingen, maar over zintuiglijke ervaring.”

Is een mindfulle houding vergelijkbaar met ataraxia, zoals de Griekse stoïcijnen in de oudheid die beoefenden – een houding van gelatenheid?

Maex:“In het dagelijkse taalgebruik staat ‘stoïcijns’ nogal eens voor ongevoeligheid, voor onverschilligheid zelfs. Mindfulness is zeker niet een soort hardheid. Integendeel: mindfulness maakt gevoeliger en biedt tegelijk ruimte om met die grote gevoeligheid om te gaan. Mensen zeggen mij dat ze meer gaan voelen door mindfulness.”

Een mindfulnesstraining is best intensief.

Maex:“Twee dingen moeten we uit elkaar houden. Mindfulness staat enerzijds voor een bepaalde kwaliteit van aandacht, die voortkomt uit het boeddhisme. Anderzijds is het de naam voor een stressreductietraining die is ontwikkeld door Jon Kabat-Zinn. Die training duurt acht weken, waarbij je elke dag drie kwartier intensief oefent. Drie kwartier per dag is heel lang, en acht weken is heel kort. Typisch westers trouwens, om acht weken alles te geven en dan te hopen dat je er bent. Ik zeg altijd aan de deelnemers: de achtste week duurt de rest van je leven. Dan is het aan jou om iets wat je in die training hebt geleerd, in je bestaan in te bouwen.”

Mindfulness is een wetenschappelijk onderbouwde discipline. Hoe mag ik dat begrijpen?

Maex:“In de tijd dat Jon Kabat-Zinn zijn methode nog ontwikkelde, gaf hij mensen al vragenlijsten mee. Dat had hij heel goed gezien, want zo kon hij de effectiviteit van de training van meet af aan meten. Sindsdien is er enorm veel onderzoek gebeurd naar de werkzaamheid van mindfulness.

“Een van de studies die de legitimiteit ervan enorm heeft verhoogd, gaat over het herval na een depressie. Mindfulness leverde daar mooie resultaten. In de omgang met onderzoeksresultaten moet je voorzichtig zijn. Twee jaar geleden kwam ik plots twee soorten artikels tegen in de pers. ‘Mythe van mindfulness doorprikt’, zei de ene. ‘Mindfulness even effectief als antidepressiva’, stelde de andere. Dat ging over hetzelfde onderzoek naar het effect van antidepressiva. Dat effect was matig – moderate. Het effect van mindfulness was van dezelfde grootteorde, ook moderate. Het is maar hoe je het wilt lezen.”

Komt u John Kabat-Zinn weleens tegen?

Maex: “In november zag ik hem nog in Straatsburg, ik ken hem vrij goed. Waarover wij dan praten? Waar we het vaak over hebben, is hoe we mindfulness kunnen redden van de hype. Er wordt zo veel zweverige flauwekul verteld dat het risico bestaat dat mindfulness bezwijkt onder haar eigen populariteit. Het meest voorkomende misverstand is dat mindful zijn betekent: stoppen met denken, rustig worden, in het hier en nu zijn, het verleden achter je laten. Dat is het niet. Heb je verdriet over vroeger, dan is er is maar één moment om dat te beleven, en dat is nu. De mindfulle benadering bestaat erin je er niet door te laten meeslepen. Wat is de meerwaarde daarvan? Dat je zo kunt losraken uit een verkramping. Je verwerft een stuk vrijheid.”

De boeken van Dirk De Wachter en Paul Verhaeghe zeggen dat onze prestatiemaatschappij psychisch ziek is. Kunt u zich daarin vinden?

Maex:“Ik deel die diagnose, alleen blijft ze nogal summier over de vraag: en wat nu? Zij duwen terecht op een zere plek, maar die gaat niet weg door er alleen over te zeuren. Tegen Dirk De Wachter heb ik ooit gezegd: mindfulness begint waar jouw boek stopt.”

Mag ik het omdraaien? Mindfulness gaat over jezelf, De Wachter en Verhaeghe kijken naar de hele samenleving.

Maex: “Nee. Mindfulness gaat niet over jezelf. Je kunt slogans roepen dat ‘alles anders moet’ en theorieën bouwen over hoe de wereld zou moeten zijn, met veel ‘als’ en ‘indien’ – dat is bijvoorbeeld het probleem van het marxisme geweest. Maar pas als je zelf cultiveert wat je beweert, kan er iets veranderen. Be the change you want to see.

“Tekenend vind ik het verhaal van de zenmonnik Thich Nhat Hanh, die tijdens de Vietnamoorlog balling was in Frankrijk. Daar was hij zo verbijsterd over de agressie in de vredesbeweging dat hij zich afvroeg: hoe kun je vrede bereiken als je niet eens onder elkaar de vrede kunt bewaren?”

Zijn er vandaag meer piekeraars, slapelozen en mensen met een depressie, of is dat iets van alle tijden?

Maex: “Iets van alle tijden, denk ik. Maar in de praktijk zie ik duidelijk veel meer burn-outs. Dat heeft te maken met het mensbeeld waar we het net over hadden. Je krijgt geen burn-out van hard te werken. Van hard werken word je moe, dat wel. Maar mensen branden pas door als ze voelen dat ze alleen ingezet worden om winst te maken, als een onderdeel van een machinerie. Dan haken ze af.

“Onlangs was ik ergens waar iemand druk aan het rondbellen was, en plots zei: ‘Verdorie, de batterij van mijn telefoon is plat, ‘t is ermee gedaan.’ Ik antwoordde: ‘Ja, van een telefoon aanvaarden we dat.’ Als een mens dat zegt, mijn batterij is plat, kan hij op minder begrip rekenen.

“Ik besef dat mensen in het ziekenhuis niet naar mij komen om in een sfeer van boeddhisme alle levende wezens te bevrijden. Maar ik vind het belangrijk duidelijk te maken dat je mindfulness niet alleen voor jezelf doet, maar voor de hele samenleving.”

Zo meteen reis ik huiswaarts met de trein. Kan ik uit dit gesprek een oefening meenemen voor op het perron of in de wagon?

Maex:“Zeker. Als je daar zit, ga eens met je aandacht naar je ademhaling, en breid dat gaandeweg uit naar je hele lichaam. Is dat gespannen, of niet gespannen? Wees aanwezig bij wat er is, houd je ogen open, zeker in de trein. Niets wegduwen, niets vasthouden, niet oordelen. Doe dat vanuit een opmerkzame, milde vriendelijkheid. Het is een oefening die je overal kunt doen. Eigenlijk is dat een heel goede plek, de trein.”

Edel Maex, Pleidooi voor het gewone, Lannoo, 144 blz., 16,99 euro