Jeroen van Bergeijk werkte undercover aan de onderkant van de arbeidsmarkt: ‘Zonder die mensen valt ons luxeleventje stil’

Van chauffeur bij Uber, orderpicker bij bol.com tot ‘koffergooier’ op Schiphol. De Nederlandse journalist Jeroen van Bergeijk solliciteerde de afgelopen jaren op tal van banen om te beschrijven hoe het leven is aan de onderkant van de arbeidsmarkt. “Ik heb die mensen zichtbaar willen maken. Zonder hen valt ons luxeleventje stil.”

Kutwerk. Zo had hij zijn boek ook wel willen noemen. Het is een treffende omschrijving van de banen die Jeroen van Bergeijk de afgelopen jaren deed als undercoverjournalist. Hij reed met de Ubertaxi door Amsterdam, werkte in een verdeelcentrum van de webwinkel bol.com, in een callcenter voor het postorderbedrijf Wehkamp, als flitskoerier voor Gorillas en als ‘koffergooier’ op Schiphol, al heet die baan officieel ‘medewerker platform’. De reportages die hij bundelde in zijn boek Undercover aan het werk bieden een heel divers beeld van een wereld die veel mensen uit de middenklasse en de hogere klasse niet of nauwelijks kennen.

Bij Uber kreeg ik nooit een persoon te spreken, er werd alleen gecommuniceerd via de app of e-mail. Er was zelfs geen telefonisch contact mogelijk

Sommige van zijn reportages leidden ertoe dat de Nederlandse overheid ingreep. De rente die Wehkamp op bestellingen op afbetaling mag aanrekenen, werd na vragen in de Tweede Kamer verlaagd van 14 naar 12 procent, en na vijftien jaar afwezigheid verscheen de arbeidsinspectie nog eens bij de platformmedewerkers op Schiphol. Het zijn aardige bijvangsten, erkent Van Bergeijk, maar dat was niet zijn oorspronkelijke bedoeling. “Over sommige bedrijven had ik wel verontrustende dingen gelezen, maar het was niet mijn eerste opzet om misstanden aan te klagen. Ik word gedreven door nieuwsgierigheid. Ik wil als verslaggever het leven tonen zoals het is. En ik hoop dat mensen daardoor ietsje anders kijken naar die mensen die alledaags werk doen in dienst van anderen en hen beter gaan behandelen.”

Uw eerste baan was bij Uber. Hoe kwam u erbij daar aan de slag te gaan?

JEROEN VAN BERGEIJK. “Dat gebeurde eerder toevallig. Ik ben een tijd weggeweest uit de journalistiek en was een kleine uitgeverij begonnen, maar dat liep niet zoals ik wilde. Ik liep een beetje met mijn ziel onder mijn arm. Toen kwam Uber en het leek me gewoon erg leuk een tijd door Amsterdam te rijden als taxichauffeur. Ook wel met het idee: ik lees allerlei dingen over dat bedrijf, dat het leven van die chauffeurs wordt bepaald door een app, maar hoe zit dat nou precies? Want mijn eigen ervaringen met Uberchauffeurs waren net heel positief, zeker vergeleken met de traditionele Amsterdamse taxichauffeurs. Die spanning leek me interessant. Dat Uber-verhaal raakte een snaar bij veel mensen, het was maatschappelijk relevant. Zo is het idee gegroeid ook op andere plekken undercover te gaan werken.”

Het valt op dat hoe hard en geestdodend het werk ook is, de mensen die het doen dat vaak niet zo erg blijken te vinden.

VAN BERGEIJK. “Als ik het soms had over de erg zware omstandigheden of over de niet zo fraaie behandeling van medewerkers, dan waren er altijd wel mensen die naar me keken met een blik van waar-heb-jij-het-nou-over? Ik was een tijd aan de slag als flitskoerier. Je bezorgt dan met de fiets boodschappen bij de mensen thuis, het liefst binnen de tien minuten na hun bestelling. Ik verbaasde me erover dat zelfs mensen die boven een supermarkt wonen soms zo hun boodschappen laten bezorgen. Ik vond het erg decadent. Ik maakte daar eens een opmerking over, en toen zei een van mijn collega’s: ‘Als ik ’s avonds thuiskom, laat ik mijn boodschappen ook bezorgen met een flitskoerier.’ Overal heb je mensen die tevreden zijn, en dat vond ik ook belangrijk om te laten zien.”

Zelfs mensen die boven een supermarkt wonen, laten hun boodschappen met een flitskoerier bezorgen

U kreeg heel diverse reacties toen de stukken in de krant verschenen.

VAN BERGEIJK. “Dat was het opvallendst na de reportage over mijn werk als orderpicker en op de afdeling Retouren bij bol.com. Aan de ene kant waren er mensen die het schandalig vonden, een vorm van moderne slavernij. En aan de andere kant waren er mensen die zeiden: ‘O, nu kan ik weer met een gerust hart bij bol bestellen.’ En dat mag. Ik probeer mijn mening niet op te dringen, ik vertel wat ik heb gezien en meegemaakt, en dan mogen mensen daar hun eigen conclusies aan verbinden.”

Waarom vonden mensen eigenlijk dat ze met een gerust geweten konden kopen bij bol.com?

VAN BERGEIJK. “Nou, net zoals ik hadden ze artikels gelezen over de praktijken bij Amazon, waar mensen per direct worden ontslagen als ze de targets niet halen, waar plastic flessen rondslingeren waar mensen in moeten plassen omdat ze onvoldoende tijd hebben voor een plaspauze. Dat soort extreme verhalen heb je bij bol.com zeker niet. Vandaar dat die lezers dachten: het valt allemaal wel mee.”

U stelt zich vooral vragen over hoe nuttig of waardevol het is om zulke distributiecentra aan te trekken.

VAN BERGEIJK. “Ik vind inderdaad dat je daar grote vraagtekens bij kunt zetten. Je zet een distributiecentrum neer ergens in een weiland of een industriegebied dat niet te bereiken is met het openbaar vervoer. Je doet dat omdat het zogezegd goed is voor de werkgelegenheid, maar mensen uit de omgeving willen daar helemaal niet aan de slag. De uren en de eisen zijn ook zodanig dat mensen met kinderen er nauwelijks kunnen werken, het wordt ze zo goed als onmogelijk gemaakt. Dus moet je arbeidsmigranten importeren, maar in Nederland is nauwelijks nog plek om te wonen. Dan creëer je werk voor Polen, die op een camping in het Belgische Lommel moeten gaan wonen. Die komen met een eigen bus van het uitzendkantoor naar het distributiecentrum in Waalwijk, eten apart in de kantine, gaan op zondag naar de mis in het Pools – het is gewoon een hele aparte wereld. We hebben een nieuwe vorm van apartheid gecreëerd, iets anders kan ik er niet van maken.

“Bij bol.com is de voertaal ondertussen het Pools, ook bij de lagere leidinggevenden. En het zijn slecht betaalde banen, maar de werknemers verdienen hier wel drie keer zoveel als in Polen. Vanuit de werkvloer bekeken vind ik dat een beangstigende situatie. Het is een wereld die we niet zien.”

Het wantrouwen van de werkgevers is een soort rode draad in het boek.

VAN BERGEIJK. “Dat hele systeem dat je in de gaten wordt gehouden, dat ze altijd mee kunnen luisteren, dat alles wat je typt wordt gecontroleerd, geeft gewoon een heel naar en benauwend gevoel. Bij bol.com moet je door de bodyscanner als je het distributiecentrum verlaat. Bij Uber was dat bijna nog extremer, want daar kreeg ik nooit een persoon te spreken, er werd alleen gecommuniceerd via de app of e-mail. Er was zelfs geen telefonisch contact mogelijk. Dat is heel unheimisch.”

Uw boek is ook een reflectie op journalistiek werk. U vraagt zich op den duur af of het wel gerechtvaardigd is undercover te werken, terwijl het vaak de enige manier is om te tonen hoe het er echt toegaat. Vanwaar die twijfel?

VAN BERGEIJK. “Die kwam geleidelijk, vooral omdat ik van mensen met wie ik had samengewerkt negatieve reacties had gekregen. Die voelden zich bedrogen door die ex-collega van wie ze dachten dat het zo’n fijne kerel was. En ook al kreeg ik overwegend positieve reacties, de negatieve bleven toch langer hangen. Je bent de hele tijd een rolletje aan het spelen. Liegen gaat tegen mijn natuur in.

“Ik heb geprobeerd met respect voor de mensen te schrijven, met veel empathie. Als flitsbezorger word je soms niet eens aangekeken door de mensen die hun boodschappen aannemen, je krijgt zelfs geen dankjewel. Je bent onzichtbaar, een soort robot. Ik heb die mensen zichtbaar willen maken. Zonder hen valt ons luxeleventje stil.”