‘Hoog tijd dat we onze morele kaders aanpassen aan de moderne tijden’

Ons morele oordeel is nog altijd dat van een persoon die de onmiddellijke gevolgen van zijn daden ziet. Dat zegt Marc Buelens, professor-emeritus aan de Vlerick Business School.

Mensen en apen hebben tijdens experimenten uitlaatgassen in verschillende concentraties ingeademd. Het was wel vreemd dat de morele verontwaardiging over de apen groter leek dan die over de mensen. Ik vermoed dat ons goed gevormde geweten beseft dat de mensen vrijwilligers waren en dat de apen geen keuze hadden.

Zulke onderzoeken stoten terecht tegen de borst. Het gevaar bestaat wel dat als je daar het intellectuele vergrootglas op zet, je alleen stoot op contradicties. IJskoude analyse maakt het warmste onderwerp lauw.

Laat me dus eerst voor alle duidelijkheid stellen dat ik zulke onderzoeken verwerpelijk vind, dat er moeilijke vragen moeten worden gesteld. Mercedes distantieert zich van het onderzoek. De eerste koppen rollen. Oef! Maar is dat echt voldoende?

Biologische gronden

De menselijke moraal heeft ontzettend diepe biologische gronden. Verkrachting is walgelijk, zeggen we, maar als we daarover in de krant lezen, springen we niet uit onze zetel en roepen we niet uit hoe moreel verwerpelijk dat wel is. We lezen gewoon voort.

Als onze dochter verkracht wordt, stort onze wereld in. Die misdaad zal waarschijnlijk ons hele verdere leven tekenen. Je ‘voelt’ en ‘begrijpt’ wel waarom. Maar ijskoud bekeken betekent het helaas wel dat we een dubbele moraal hebben. Wat anonieme anderen schaadt, mobiliseert zelden onze morele verontwaardiging.

Er is herhaalde malen vastgesteld – in weinig schadelijke gedachte-experimenten – dat de mensen heel goed in staat zijn ijskoud één mensenleven af te wegen tegen vier. Maar als hen wordt gevraagd – ook in een gedachte-experiment – een onschuldige persoon op de rails te duwen om zo vier anderen te redden, weigert bijna iedereen.

Onze ethische reflex remt ons af voor schade aan onze naasten, zeker als we die schade zelf rechtstreeks moeten toebrengen. Alleen psychopaten geraken gemakkelijk voorbij die reflex. Geen enkele samenleving houdt stand met veel psychopaten, en als een al gen voor zou bestaan, zal het zich niet snel verspreiden.

Het is net daar dat ik de uitlaatgasverontwaardiging niet goed wil begrijpen. Een bewust experiment waarbij apen en mensen schadelijke gassen inademen, is verwerpelijk. Dat snap ik wel. Maar de luchtkwaliteit in Vlaanderen behoort tot de slechtste in Europa. Zo slecht als die in Londen, en die is afschuwelijk slecht.

Maar je kinderen met de fiets naar school sturen, is dat geen experiment waar je van zou duizelen als je zou weten welke schadelijke stoffen ze dan inademen? Fiets je in Vlaanderen echt naar het werk? Je weet toch dat je dan meewerkt aan een experiment waarvan de impact moet onderdoen voor wat die apen hebben moeten inademen. En dan zwijgen we heel zedig over het experiment dat je op jezelf uitvoert als je met je auto een halfuur stilstaat in een Brusselse tunnel.

Kompas

Ons morele kompas lijkt echt niet goed geijkt voor deze moderne tijden. We zijn terecht verontwaardigd en komen in actie als we vernemen dat er schadelijke experimenten op apen lopen, maar we halen eens de schouders op als we zelf dagelijks op reusachtige schaal observaties doen van uiterst ongezonde toestanden. Het zal wel zo’n vaart niet lopen, zeggen we dan. Er is toch niets aan te doen.

Ons morele oordeel is nog altijd dat van een persoon die de onmiddellijke gevolgen van zijn daden ziet, of die tenminste sterk kan visualiseren. De boterhammen stelen van je buur, dat doe je niet. Maar door de steeds meer oprukkende technologie raken de gevolgen van ons handelen steeds verder van ons verwijderd.

Moeten we ons echt schuldig voelen als we het vliegtuig nemen, omdat we zo onze ecologische voetafdruk vergroten? In navolging van Josef Stalin kunnen we zeggen: één dode is een groot verlies, tien doden zijn een ramp, en één miljoen doden zijn een statistiek.

Die oorlogsmisdadiger had een cynische visie op ethiek. Het wordt daarom de hoogste tijd dat we onze morele kaders aanpassen aan de moderne tijden.