‘Het is absurd om plastic wegwerpverpakkingen te vervangen door karton’: 5 vuistregels voor ecodesign

Karine Van Doorsselaer is een gezaghebbende stem over ecodesign, met boeken, keynotes, en als inspiratiebron voor haar studenten. “Bedrijven moeten ecodesign inbedden in het ontwerpproces”, zegt de professor.

Ecodesign houdt in dat een productontwerper milieu-aspecten integreert in de ontwerpfase en rekening houdt met de volledige levenscyclus van het ontwerp, met als doel de milieulast van het product te minimaliseren. Karine Van Doorsselaer doceert erover aan de Universiteit Antwerpen.

Productontwikkelaars van bekende designbureaus zoals Studio Dott, Made en Verhaert passeerden allemaal op haar universiteitsbanken. Zij geven met duurzame ontwerpen mee vorm aan onze economie. Denk aan de nieuwe headset die Studio Dott onlangs ontwierp voor het duurzame smartphonemerk Fairphone. “Onlangs ontmoette ik hen op een rondetafel over ecodesign”, zegt Van Doorsselaer. “Ze vertelden dat ze ecodesign steeds meer verkocht krijgen aan hun klanten. Dat stemt me hoopvol. De tanker is aan het keren.”

U werkt aan een nieuw boek. Hoe verschilt dat van uw vorige boeken?

KARINE VAN DOORSSELAER. “Sinds mijn vorige boek is de wereld veranderd. De klimaatverandering en andere milieuproblemen worden duidelijk voelbaar. Ecologisch gezien worden er veelbelovende stappen gezet. Het draagvlak voor de circulaire economie vergroot bij burgers en bedrijven en de wetgeving wordt strenger. Het butterfly model van de circulaire economie van de Ellen MacArthur Foundation (een diagram dat aantoont hoe de actoren en handelingen in een economie op elkaar inspelen, nvdr) wordt almaar meer de referentie voor de transitie naar een circulaire economie. De link tussen ecodesign en de circulaire economie is essentieel voor mij. Ik nodig de lezer uit om op een holistische manier ecodesign te integreren in het ontwerpproces. Levenscyclusdenken, systeemdenken en ketensamenwerking zijn daarvoor cruciaal. Het boek wordt mijn professioneel testament.”

Hoewel de economische tanker aan het keren is, ziet u veel fout lopen. Wat zijn voorbeelden van missers?

VAN DOORSSELAER. “Transportmiddelen worden vandaag massaal geëlektrificeerd, van auto’s tot steps en buggy’s. Dat is een gigantische ramp, want men staat onder andere niet stil bij de gevolgen van de grondstofontginning en het exploderende energieverbruik. De overheid subsidieert goedkope Chinese auto’s, terwijl ze moet inzetten op betaalbaar en degelijk openbaar vervoer. Voor korte afstanden is menselijke energie – wandelen en fietsen – het beste transportmiddel, en het is goed voor de gezondheid.

“Een ander voorbeeld is een producent van vloeibare zeep die mij vroeg welke de meest milieuvriendelijke verpakking daarvoor is. Maar dat is de verkeerde vraag. Een blok zeep is ecologisch beter dan vloeibare zeep. Een zeepblok heeft geen of minder verpakking nodig, er is minder transport van water en het voorkomt overdosering.

“Ook het vervangen van plastic wegwerpverpakkingen door kartonnen is absurd. Het probleem verschuift, of wordt zelfs groter. De milieu-impact van de kartonproductie is gigantisch en de plastic coating van kartonnen bekers zorgt voor problemen bij het recycleren. Of de coating blijft achter in de compost of de natuur. De oplossing voor de afvalberg is inzetten op herbruikbare verpakkingen, gecombineerd met ‘packaging as a service’.”

Lees verder onder het lijstje

U benadrukt de rol van de productontwikkelaar. Maar het zijn toch de bedrijven die projecten en budgetten uitschrijven?

VAN DOORSSELAER. “Bedrijven willen verkopen en winst maken, maar hierdoor wordt de ecologische impact van producten te vaak verwaarloosd. Ik adviseer mijn studenten om bij een ontwerp uit te gaan van een holistisch beeld, dat rekening houdt met de lange termijn. Productontwikkelaars hebben de innovatiekracht, de creativiteit en expertise om de milieu-impact van producten te verminderen en de circulariteit te verbeteren. Ontwerpers denken ook mee in het optimaliseren van bedrijfsmodellen en het consumentengedrag.”

Welke verantwoordelijkheid legt u bij de bedrijven?

VAN DOORSSELAER. “Gezonde bedrijven anticiperen op veranderingen in de vraag. De korsetfabrieken in mijn regio Wetteren gingen massaal failliet toen vrouwen niet meer om korsetten vroegen. Behalve één, Van de Velde, die wel inspeelde op de veranderende vraag. Het groeide uit tot een toonaangevend lingeriebedrijf. Bedrijven moeten hun verantwoordelijkheid nemen en ecodesign inbedden in het ontwerpproces. Het is aan hen om ecologisch verantwoorde producten aan te bieden, en niet de verantwoordelijkheid bij de consument te leggen. We kunnen niet van consumenten verwachten dat zij de kennis hebben om verantwoorde keuzes te maken. Marketeers pakken uit met het begrip ‘consumentengemak’. Dat leidt tot luie gebruikers en stimuleert nutteloze consumptie. Ik zag onlangs een elektrisch aangedreven kinderwagen. Mensen kunnen blijkbaar geen buggy meer duwen of zelf aan een pepermolen bedienen. Het materiaal- en energieverbruik van zulke onnodige producten is onverantwoord.”

Wat is de grootste uitdaging?

VAN DOORSSELAER. “De consumenten worden kritischer en de regelgeving wordt strenger. Het is aan de bedrijven om daarop te anticiperen. Het is het verhaal van de voorlopers en de afwachters. De voorlopers investeren energie en geld, maar zullen op lange termijn de winsten plukken. De afwachters zouden weleens kunnen eindigen als de korsetfabrieken. Ik nodig de bedrijven uit om te bekijken wat de nieuwe, circulaire businessmodellen zoals product as a service voor hen betekenen en om eventueel maatwerkbedrijven in te schakelen. Focus je op de lange termijn en haal kennis bij stakeholders. Deze ketensamenwerking is cruciaal. Niemand mag de pineut zijn. Iedereen moet er gelukkig van worden.”

Duwt de wetgeving de bedrijven in de juiste richting?

VAN DOORSSELAER. “Er komt een lawine aan regelgeving op ons af. Denk onder meer aan de CO2-taks en de uitgebreide producentenverantwoordelijkheid. Het is positief dat de wetgever ingrijpt om een klimaatneutrale en circulaire economie te stimuleren, maar de invloed van lobbygroepen is indrukwekkend en frustrerend. Naar aanleiding van de regelgeving op verpakkingen zag je een strijd tussen de papier- en de plasticlobby. Beide partijen claimen dat hun materiaal de beste ecologische oplossing is voor wegwerpverpakkingen. Maar de transitie naar een circulaire economie gaat niet over het ene of het andere materiaal. Wel over de aanpak van het verpakkingssysteem en het inzetten op hergebruik.”

U waarschuwt voor assessments die bedrijven helpen bij het zoeken naar oplossingen?

VAN DOORSSELAER. “Lobbygroepen duwen de wetgeving vaak in de verkeerde richting. Zo werkt Europa aan een Product Environmental Footprint-methode (PEF), gebaseerd op life cycle assessments, de zogenaamde LCA’s. Dat is huiveringwekkend. Ik hoor dat bedrijven massaal gecontacteerd worden door consultants die LCA’s aanbieden. Zo’n studie kost gemakkelijk 10.000 euro en herleidt de volledige milieu-impact tot één cijfer via een softwaremodel dat opgebouwd is rond duizend-en-één aannames. Maar bedrijven worden soms compleet misleid door deze zogezegd wetenschappelijk gefundeerde resultaten. De resultaten van vergelijkende studies tussen eigen en concurrerende producten worden gestuurd om het gewenste resultaat te onderbouwen met cijfers.”

Welk alternatief adviseert u?

VAN DOORSSELAER. “Bedrijven worden aangemoedigd om in duurzaamheidsrapporten te communiceren over hun ecologische inspanningen. Hiervoor baseren ze zich beter op concrete cijfers in plaats van op grove schattingen. Bijvoorbeeld, volg het waterverbruik en het afval bij de productie.
De ecodesignaanpak is gebaseerd op het aftoetsen van de vuistregels die zijn opgesteld voor elke stap van de levenscyclus. Geen enkel product is honderd procent ecologisch, de uitdaging is altijd om een compromis te vinden tussen de diverse vuistregels voor ecodesign. De ontwerper moet zich laten leiden door concrete cijfers en de ontwikkelingen in de nabije toekomst, en op zoek gaan naar een compromis tussen de technische, economische, menskundige en ecologische criteria.”