‘De homo economicus bestaat niet’

Ik verwachtte niet dat de Nobelprijs snel zou gaan naar iemand die stelt dat de economische wetenschap op drijfzand berust. Dat zegt Marc Buelens, professor-emeritus aan de Vlerick Business School.

Soms maak je beter geen voorspellingen in het openbaar. Ik vertelde vaak dat Richard Thaler nooit de Nobelprijs voor Economie zou krijgen. Hij had pech gehad, want de gedragseconomen hadden het brood van hun plank laten stelen door een psycholoog, Daniel Kahneman, die die begeerde onderscheiding in 2002 kreeg.

Ik verwachtte dat de prijs niet snel meer zou gaan naar iemand die in essentie stelt dat de economische wetenschap op drijfzand berust. De homo economicus – dat wezen dat goed geïnformeerd is, en rationele en bewuste beslissingen neemt – bestaat volgens hem helemaal niet.

Bovendien had Thaler zijn fifteen minutes of fame al gehad. Hij mocht in de gelauwerde Hollywoodfilm The Big Short in een casino uitleggen wat er tijdens de crisis van 2007 eigenlijk aan de hand was. Heel overtuigend overigens, maar persoonlijk verkoos ik beroepsactrice Margot Robbie, die in haar bubbelbad uitlegt wat subprime betekent.

Irrationeel gedrag

Stel dat je luncht in een exclusief restaurant en je bestelt een peperduur dessert, maar het smaakt je niet. Wat doe je? De meeste mensen eten hun toetje toch op. Volkomen irrationeel. Ze zijn nu twee keer gestraft: ze zijn veel geld kwijt en ze hebben een slecht dessert gegeten.

Aan zulke uitingen van irrationeel gedrag heeft Richard Thaler zijn leven gewijd. Hij was altijd al een grootmeester in het vertalen van de inzichten uit de gedragseconomie naar de dagelijkse praktijk. Waarom blijven mensen bijvoorbeeld geld pompen in dammen die oorspronkelijk een goed idee leken, maar die later nutteloos werden?

Ik heb Thalers experiment met Kellogg-bekers vaak nagespeeld met managers, en telkens werkte het. De helft van de deelnemers verdiende een Vlerick-koffiebeker, die normaal 2 euro kostte. Ze konden hun beker verkopen aan de andere helft.

Er zou volgens de economische theorie een markt ontstaan die de echte waarde zou weerspiegelen. Maar wie geen beker had, wilde daar meestal weinig of geen geld aan besteden. Wie er wel een had, vroeg een veelvoud van de waarde in de Vlerick-winkel. Er ontstond gewoon geen marktevenwicht.

Als goede leerling maakte ik bij mijn versie van de oefening dankbaar gebruik van Thalers endowment-effect. Als we voor een goed extra moeite hebben gedaan, schatten we de waarde ervan abnormaal hoog in. In zijn versie kreeg een toevallige helft van de studenten de beker. Bij mij moest je hem verdienen via een quiz.

Mijn resultaten waren nog vijfmaal sterker dan de zijne. Vergeet nooit dat grootmoeders klok, een ticket waar je lang voor hebt aangeschoven, een project waar je een nachtje voor hebt doorgewerkt in jouw ogen een buitengewone waarde hebben gekregen. Anderen zien de echte waarde, jij een irrationele. Denk maar aan de waarde van je kinderen.

De speelvogel in mij is uiteraard heel blij dat een man die spelletjes, films en het tegendraadse niet schuwt, de Nobelprijs krijgt. Die prijs hoeft niet altijd naar autistische droogstoppels te gaan.

Met zijn voorlopers Herbert Simon en Daniel Kahneman deelt Richard Thaler de overtuiging dat ons brein aan de luie kant is, en liefst niet te veel afwijkt van wat het weet en heeft. Klik hier, en ons brein doet het. Laat het nadenken over vier pensioenplannen, en het slaat tilt.

Het is veel beter dat een verstandige overheid de werknemers standaard (‘default’) flink doet sparen voor een optimaal pensioen en hen een ziekteverzekering doet nemen. Dat doet verdacht veel denken aan het Belgische systeem.

Thaler pleit ervoor gezond eten als standaardoptie aan te bieden. Anders uitgedrukt: zorg ervoor dat de status quo op lange termijn in het voordeel is van de persoon die een extra inspanning moet leveren om niet te sparen, geen verzekering te nemen of ongezond te eten. Thaler heeft zich met andere woorden duidelijk uitgesproken voor zogenaamd linkse, bijna paternalistische en overheidsgestuurde interventies.

Cheque voor Obama

Ik moet dus opletten met voorspellingen, maar de kans is klein dat Donald Trump de Democraat Thaler uitvoerig zal feliciteren. Thaler en Obama werden goede vrienden, nadat ze elkaar in Chicago hadden ontmoet.

Thaler heeft zelfs een cheque uitgeschreven voor Obama’s campagne. Obamacare baadt overigens sterk in Thaler-licht. En anders dan aan Trumps IQ hoeft u aan dat van Thaler zeker niet te twijfelen.