Auteur Leo Bormans: ‘We kunnen niet gelukkig zijn in een ongelukkige wereld’

Wat geluk inhoudt, was dringend aan een nieuwe omschrijving toe, vond Leo Bormans. Van zijn internationale bestseller The World Book of Happiness maakte hij daarom een nieuwe editie. “We zijn toe aan een verruimde benadering van geluk: van individu naar verbinding, van competitie naar samenwerking.”

Voor zijn boek Geluk. The New World Book of Happiness – De essentie verzamelde geluksonderzoeker, schrijver en inspirator Leo Bormans bijdragen van honderd deskundigen uit vijftig landen over hoe we een gelukkiger leven kunnen leiden. Het boek is de opvolger van The World Book of Happiness, dat verscheen in 2010 en uitgroeide tot een internationale bestseller, vertaald in twaalf talen. Wat geluk inhoudt, was dringend aan een nieuwe omschrijving toe, vindt Leo Bormans.

U opent het boek met uw ‘pinguïnmoment’. Waarom is dat voor u zo belangrijk?

LEO BORMANS. “Dat speciale moment beleefde ik toen ik voor het eerst mijn kleinzoon ging afhalen van de kleuterschool. Ik wist dat ik in het ‘pinguïnklasje’ moest zijn, en terwijl ik me zorgen maakte hoe ik hem in die massa joelende kinderen zou vinden, vroeg ik me af hoe pinguïns zo trefzeker hun jong herkennen in een kolonie op een ijsschots. En ineens vonden onze ogen elkaar. Ik las in zijn blik zo’n enthousiasme, zo’n absoluut vertrouwen… ik voelde me opgetild in een onpeilbaar geluk – ik kan het nog altijd niet navertellen zonder vochtige ogen te krijgen.”

Wat mag ik hieruit leren?

BORMANS. “In het wetenschappelijk onderzoek noemt men zulke ervaringen ‘micromomenten van positiviteit’. De psychologe Barbara Fredrickson wijst erop dat ze ons diepgaand veranderen, hoe kortstondig ze ook zijn. Ze verbreden en verdiepen onze verbondenheid met anderen. Als je veel van zulke momenten beleeft en creëert, kan er zoiets ontstaan als levensgeluk. We veranderen erdoor en worden betere versies van onszelf.”

Laat ons even uitzoomen naar wereldniveau. Volgens het jongste World Happiness Report van de Verenigde Naties leven in Finland de gelukkigste mensen.

BORMANS. “De Finnen konden eerst zelf niet geloven dat ze op één stonden. Tot ze inzagen dat een van de belangrijkste parameters sociale cohesie is. Die uit zich in vertrouwen in elkaar en vertrouwen in de instellingen, zoals justitie, politiek en onderwijs. Die verbondenheid vertaalt zich ook in uitgebouwde sociale voorzieningen, meer gelijkheid en een hoge deelname aan vrijwilligerswerk.”

Andere noordelijke landen zoals Denemarken, IJsland, Zweden en Noorwegen staan ook hoog in de top tien.

BORMANS. “Dat maakt duidelijk dat geluk niet gelijkstaat aan het aantal uren zonneschijn of een hele dag onder een palmboom Cuba Libre drinken. Landen rond de Middellandse Zee en in Zuid-Amerika scoren niet zo goed in de lijst. De ongelijkheid, de corruptie en het wantrouwen in de overheid zijn er groot. De volksaard van Finnen sluit dicht aan bij geluk: aanvaarden wat je niet kunt veranderen en waarderen wat er wel is. Toch een nuance: het is maar de vraag of ik zou aarden in Finland. Ik ben er niet opgegroeid, ik ben geen Fin.”

Welvaart zal vermoedelijk een grote rol spelen. Een economie moet rijkdom voortbrengen om ruimhartige sociale voorzieningen te betalen.

BORMANS. “Het heeft te maken met politieke keuzes. Duitsland is een rijk land. Toch staat het voor geluk pas op de zestiende plaats.”

Nederland, op vijf, doet het veel beter dan België, op zeventien.

BORMANS. “Dat heeft net te maken met dat vertrouwen in elkaar en in de instellingen. Weet je hoe dat bijvoorbeeld gemeten wordt? Men laat een portefeuille met geld achter in een station en gaat na hoe vaak die wordt binnengebracht door de vinder. In Nederland is dat aanzienlijk meer het geval dan in België. In sommige landen weet je op voorhand dat de politie dat geld inpikt, natuurlijk breng je hem dan niet binnen.”

België is wel een paar plaatsen geklommen.

BORMANS. “Dat is waar, maar de cijfers in het World Happiness Report zijn gemiddelden. Er is ook zoiets als de gelukskloof, en die is in veel landen de afgelopen jaren groter geworden. Dat wil zeggen dat de gelukkigen wel een beetje gelukkiger werden, maar van de ongelukkigen geven er vijf keer meer dan voorheen een score nul of één.”

Geluk hangt blijkbaar samen met een kleine inkomensongelijkheid. Armoede is een schande, maar ongelijkheid? Zodra je je rekeningen kunt betalen en met je inkomen alles kunt doen wat je nodig vindt, wat kan het je dan nog schelen dat een ander veel meer verdient?

BORMANS. “Dat is de Easterlin-paradox, naar de econoom Richard Easterlin. Stel dat jij 500 euro loonopslag krijgt. Daar ben je gelukkig mee. Maar stel dat jij 500 euro krijgt en jouw collega 1.000. Zal je dan even gelukkig zijn? Nochtans is het bedrag exact hetzelfde.”

Dat is geluk gebouwd op afgunst. Dat is geen vrolijk makende gedachte.

BORMANS. “Ik kan daar alleen op zeggen: doe niet aan sociale vergelijking, het is de ergste vijand van geluk. Ik ken mensen die tot de top honderd van de rijkste Belgen behoren. Onlangs zei iemand me: ik ken er geen drie die gelukkig zijn. Een ander was kwaad omdat hij voor zijn jacht slechts een B-aanlegplaats had gekregen in plaats van een in de A- categorie. Mensen zijn rare wezens.

“De enige vergelijking die ik zinvol vind, is niet een horizontale – met anderen – maar een verticale: waar kom ik vandaan en waar sta ik nu? Zo’n vergelijking kan energie geven. Dan hebben we het over ambitie, en dat is iets heel anders dan jaloezie of je profileren op bezittingen. Het systeem waarin we leven, exploiteert juist de onvrede. Het stimuleert de drift om te hebben wat anderen niet hebben: een exclusief paar sneakers, een gsm die net iets meer kan. De sociale media zwengelen dat aan. Neem nu influencers. Dat zijn slangen die door de samenleving kruipen om ons vanuit onvrede te verleiden om almaar nieuwe dingen te willen.”

U bent een antikapitalist?

BORMANS. “Helemaal niet. Ik ben wel tegen de uitwassen van een systeem waarin mensen geld verdienen ten koste van zichzelf, anderen en de planeet. Ik vertolk inzichten uit de wetenschap. De bijdragen in mijn boek komen voornamelijk van economen en psychologen. De feiten zijn er. Lang dachten we dat geluk samenhing met welvaart. Alles draaide om me, myself and I, om het huis, de auto, de handtas van Gucci. Zo rond het jaar 2000 maakte de positieve psychologie opgang, die gericht is op geestelijk welbevinden. Daar kwam een belangrijk inzicht uit voort: de essentie van geluk zit niet in dingen, maar in de relatie met andere mensen. En op dit moment bereiken we een nieuwe fase. Er is een transitie gaande naar het besef dat geluk duurzaam moet zijn, met respect voor de mensheid en de planeet. Weet u dat de helft van de twintigers angst heeft voor de gevolgen van de klimaatverandering? Dat weegt op hun geluksgevoel. Als we de aarde beschouwen als onderdeel van een groter wij, profiteert iedereen daarvan.”

Er is een transitie gaande naar het besef dat geluk duurzaam moet zijn, met respect voor de mensheid en de planeet

We hebben het gehad over hoe je als individu en als overheid kunt bijdragen aan geluk. En als bedrijf?

BORMANS. “Tien jaar geleden was het begrip ‘werkgeluk’ nauwelijks aan de orde. Bij een recente ondervraging bij werkgevers was 82 procent overtuigd van het belang van werkgeluk. Alleen, op de vraag wie er al iets voor gedaan had, bleef de score steken op 32 procent. Er is dus nog werk aan de winkel. Chief happiness officer staat in Nederland in de top tien van de beroepen met toekomst, naast ICT’er en ontwikkelaar van drones. Een fruitmand in de kantine of een pingpongtafel gaan het verschil niet maken, wel een holistische benadering, die erop toeziet dat mensen hun werk als zinvol en kwaliteitsvol ervaren.”

Wat is daarvoor nodig?

BORMANS. “In het recentste grootschalige onderzoek werd werkgevers gevraagd wat zij dachten dat werknemers belangrijk vonden voor werkgeluk. Ze plaatsten loon op één, flexibiliteit op twee, appreciatie op drie. Toen men werknemers dezelfde vraag voorlegde, sprong nog één element boven die drie: a sense of belonging. Voel je je verbonden met het bedrijf en je collega’s? Heb je een vriend op je werk? Als je onverwachts thuiszit, is er dan iemand die belt om te vragen hoe het gaat? Kun je kwetsbaar zijn op je werk?

Influencers zijn slangen die door de samenleving kruipen om ons vanuit onvrede te verleiden om almaar nieuwe dingen te willen

“Leidinggevenden horen het niet graag, maar meer werknemers worden gepest door hun baas dan door hun collega’s. En het meest stresserende moment van de dag is voor de meesten nog altijd het contact met de baas. Een kennis werkt sinds jaar en dag met hart en ziel voor een farmaceutisch bedrijf. Sinds corona is er thuiswerk ingevoerd. De muisbewegingen van haar pc worden geregistreerd om na te gaan of ze echt werkt. Haar motivatie en engagement zijn tot het vriespunt gedaald. Veel bedrijven zetten het begrip ‘respect’ hoog in hun missie, maar trekken het niet door in de praktijk.”

Kan een bedrijf ook iets betekenen voor het maatschappelijk geluk?

BORMANS. “Ik was op de presentatie van een econoom die met spectaculaire grafieken kwam vertellen dat een hoge score op welbevinden zowel de productiviteit als het aandeel van een bedrijf met 10 procent omhoogstuwde. Dat sloeg aan, tot er een vraag uit de zaal kwam: ‘Wat als dat gelukkige bedrijf iets produceert dat de natuurlijke hulpbronnen uitput en andere mensen uitbuit?’ Je zag de spreker krimpen, zijn hele redenering viel in duigen. ‘Dat is een ethische vraag’, wist hij nog uit te brengen. Werkgeluk dat ten koste van het milieu en van medemensen gaat, kan niet meer vandaag. Dat is die transitie waarover ik het had. We zijn toe aan een verruimde benadering van geluk: van individu naar verbinding, van competitie naar samenwerking, van geld en status als tekens van succes naar aanzien door de sociale verantwoordelijkheid die je aan de dag legt. Vandaar ook die nieuwe editie van het The New World Book of Happiness. Duurzaam geluk, dat is persoonlijk welbevinden, gedeeld welzijn en bijdragen aan een betere toekomst voor mens en wereld. We kunnen niet gelukkig zijn in een ongelukkige wereld.”