Het is 5 voor 2000

Belastingen, defensie, justitie, sociale zekerheid: het zijn belangrijke bevoegdheden van de federale overheid. Wat gebeurt er als op 1 januari de beruchte Millennium-bug toeslaat? Niets bijzonders, als het aan Bureau ABC ligt. Maar het personeelsgebrek is nijpend.

Op zich is het probleem eenvoudig. Op 1 januari 2000 schakelen de jaartallen die met twee cijfers worden aangegeven over van 99 naar 00. Wijzelf schrijven jaartallen al eeuwen in twee cijfers en hebben daar geen moeite mee. Computers evenmin – zolang het gaat om data die alleen worden opgeslagen en getoond. Maar zij verslikken zich als die data vervolgens in vergelijkingen of berekeningen worden gebruikt. Wie op een wachtlijst staat, kan zich dan plots door nieuwkomers voorbijgestoken zien – niet omwille van hun partijkaart, maar omdat 00 vanzelfsprekend lager sorteert dan 99. En wie in 1935 is geboren, wordt dan in 2000 niet pensioengerechtigd, maar regresseert tot -35 jaar, omdat 00 min 35 nu eenmaal -35 geeft. Of nog, wie tussen 30 december 1999 en 4 januari 2000 vijf dagen achterstallige intresten had moeten betalen, zou kunnen worden bedacht met een terugbetaling voor -36520 dagen.

De voorbeelden illustreren het: na de overgang naar het jaar 2000 zullen vele programma’s niet zozeer verkeerde resultaten geven, als wel helemaal niets doen, omdat de consistentiecontroles in de software negatieve leeftijden of dito intresten zouden verwerpen. Wat betekent dat er nogal wat stil kan vallen als de klok 24 uur slaat op oudejaarsnacht 1999. Maar de tragische kans bestaat ook dat onjuiste resultaten niet gedetecteerd worden omdat ze binnen een aanvaardbare marge liggen en dan een eigen leven gaan leiden.

Late start geen uitzondering

De Belgische federale overheid is laat begonnen met het aanpakken van dit Jaar 2000-probleem ( Y2K in de Engelse afkorting), maar volgens Gartner Group niet speciaal later dan bijvoorbeeld Nederland en zelfs vroeger dan landen als Duitsland, Italië of Zwitserland. Groot-Britannië was alerter, maar zette zelf ook pas in augustus 1996 zijn Taskforce 2000 op. De “Millennium-bug” was nochtans al in 1993 in de pers geraakt toen Boeing problemen ondervond om sommige bestellingen, die zeven jaar vooruit gebeuren, in zijn systemen in te voeren.

In België was er op 13 juni 1996 al een informele vergadering van een aantal informatici uit diverse overheidsdepartementen bijeengeroepen door het Advies Bureau Conseil ( ABC). Dat Bureau ABC coördineert sinds een KB uit 1995 de overheidsinformatica, onder meer via de Interdepartementale Raadgevende Commissie voor Informatica. Deze “Werkgroep 2000” haalde in december de Millennium-specialist van Gartner Group, Nick Jones, voor een briefing van de federale topinformatici naar Brussel. In een omzendbrief van minister van Ambtenarenzaken André Flahaut (PS) en premier Jean-Luc Dehaene (CVP), januari 1997, werd de eerstelijnszorg uitgetekend: per parastatale en departement moest er een “Mevrouw of Meneer Jaar 2000” als aanspreekpunt worden aangeduid, de inventarisatie van de probleemgebieden moest prompt beginnen en alle leveranciers van nieuwe installaties moesten voortaan de garantie geven dat de overgang naar het Jaar 2000 probleemloos zou geschieden. En om verdere proliferatie van datumproblemen te vermijden: voortaan moesten alle datums bij uitwisseling “op geïnformatiseerde drager” worden uitgedrukt in het formaat 20030428 (jaar, maand, dag). Formulieren moesten uiterlijk op 1 januari 1998 jaartallen met vier cijfers en een dag/maand/jaar indeling hanteren.

Projectopvolging wordt verfijnd

Maar het duurde nog tot de ministerraad van 19 december 1997 vooraleer beslist werd om enerzijds een specialist in het beheer van “Jaar 2000”-projecten in te huren om het Bureau ABC bij te staan en anderzijds om een onafhankelijk auditbureau aan te stellen om de vooruitgang van de verschillende departementen te controleren. Het begeleidingscontract voor het “Admi-2000”-project ging naar E&Y Consulting, waarvan nu twee experts binnen het Bureau ABC werken. Het Franse GFI sleepte het auditingcontract in de wacht en heeft momenteel vier mensen op het project.

Behalve actieve bijstand (risicobeheer, voorstellen van quick win-oplossingen), levert E&Y Consulting vooral de methodes en de planning van het werk, dat voorts aan de verschillende departementen en diensten wordt overgelaten. In totaal 43 “afgevaardigden Jaar 2000” rapporteren nu maandelijks op standaardformulieren die door de tandem E&Y/ABC zijn ontworpen. Die “boordtabellen” moeten dan door het onafhankelijk werkende GFI worden geverifieerd. Een tussentijds rapport van maart 1998 signaleerde dat de overheid bij aangehouden ritme slechts in juli 2001 helemaal klaar zou zijn en vooral, dat slechts 18 van de 41 entiteiten (twee dienden geen rapport in) in de jongste maanden tijd hadden besteed aan het project.

Die situatie

leidde prompt tot maatregelen om de hiërarchie te stimuleren en meer personeel aan te trekken (en te behouden!) voor het Jaar 2000-werk. Zo nam de ministerraad een reeks beslissingen, onder meer in april, om vormingsprojecten op te zetten en vooral om de informatici, gespreid over dertien trimesters, een premie van 50% van hun bruto-basissalaris toe te kennen, met het zwaartepunt in het jaar 1999. Volgens directeur-generaal Luc Vanneste op Binnenlandse Zaken “zal die premie toegekend worden aan wie zijn termijnen respecteert, aan de anderen niet.” Of de maatregel effectief zal zijn, valt nog te bezien. Vooral de informatici met de rang van programmeur – die het echte werk doen – verdienen vandaag bij de overheid veel minder dan in de privé-sector. Op het niveau van de projectleiders/hoofdinformatici is er veel minder verschil.

Ga gerust met pensioen

Niet alle overheidsdiensten zijn even hard getroffen. U kan vertrouwen hebben in de econometrische modellen van het Federale Planbureau, dat zijn Jaar 2000-karwei al heeft geklaard en overigens op Unix-computers werkt die (meestal) geen Millennium-bug kennen, maar wel een 2034-bug. Sommige andere overheidsinstellingen hebben hun informatica nog recentelijk vernieuwd of zijn gewoon jong, zoals de parastatale Kruispuntbank van de Sociale Zekerheid, die pas zeven jaar oud is. “Wij hebben de analyse achter de rug en we denken nog 800 mandagen nodig te hebben, maximaal,” zegt administrateur-generaal Frank Robben, wiens instelling op twee IBM-mainframes draait. De Kruispuntbank is een massief verwijzingsrepertorium dat de gegevensuitwisseling tussen de instellingen van de sociale zekerheid beheert. “Van in het begin werkten wij in onze relationele databank met datums in 8 posities,” zegt Frank Robben, die IBM al anderhalf jaar geleden heeft laten bevestigen Jaar 2000-conform te zijn. De tientallen miljoenen berichten die over de Kruispuntbank lopen, zijn al evenmin een probleem omdat ze de internationale Edifact-standaard volgen. Robben: “Voor ons kruipt de meeste tijd in het testen van onze relaties met anderen: om te zien of de wijzigingen in hun programma’s geen problemen geven voor ons.” Twee van zijn ruim dertig informatici en programmeurs zullen tot september 1999 voltijds bezig zijn met de Millennium-problematiek. Eén zwakheid in de kruispuntbank: de relaties met het rijksregister (zie verder).

Bij de Rijksdienst voor Pensioenen wordt gelachen met berichten dat de uitbetaling van de pensioenen in gevaar zou kunnen komen. De dienst registreert data al grofweg tien jaar in acht posities. Maar het probleem – 2910 mandagen – wordt wel ernstig genomen. Twee jaar geleden is begonnen met de vervanging van de mainframes, vorig jaar hielp Siemens Nixdorf (SNI) bij de analyse. Via de Maatschappij voor Mechanografie kwam extra personeel: zes gevraagd voor één semester, vier gekregen, weer zes gevraagd voor het volgende semester, twee gekregen. “Krap, maar het gaat,” zegt de verantwoordelijke voor ontwikkeling. Op 31 december moet de zaak rond zijn. Ook hij wacht op het rijksregister. Zelfde punt bij andere sociale zekerheidsinstellingen.

“Intern zullen er geen problemen zijn met het Jaar 2000,” zegt Roger De Smedt bij de kleine Dienst voor Overzeese Sociale Zekerheid. De Bull DPS-7000 mainframe krijgt er een systeemsoftware-upgrade. Het nazicht van de eigen Cobol-programma’s gebeurt halftijds door een eigen informaticus. “Maar wij weten nog niet wanneer we kunnen beginnen aan de toepassingen die via de Kruispuntbank naar het Rijksregister gaan,” zegt De Smedt. “Daar zitten we vast voor het ogenblik: geboortedatums, overlijdensdatums, al die dingen.” Gegevens die via de ASLK komen, zijn een andere onzekerheid.

Een datum in zes cijfers

Het Rijksregister met zijn 1500 instellingen-gebruikers vormt de achilleshiel van de overheidsinformatica. Nagenoeg alle datumvelden in de databases van het rijksregister zijn in zes cijfers. Hier moeten zo’n 900.000 programmalijnen worden gecheckt. Het gaat om toepassingen als “identiteitskaarten”, “register van de rechtspersonen”, “elektronische post” (met de gemeenten), batchprogramma’s en de “teleprocessing”. Onder die laatste valt bijvoorbeeld de creatie van natuurlijke personen in het bevolkingsregister. Borelingen kunnen pas ingeschreven worden in de gemeente als ze van het Rijksregister een rijksregisternummer hebben gekregen en ingeschreven zijn in het bestand van de natuurlijke personen (dat ook het vreemdelingenregister en het wachtregister voor politieke vluchtelingen omvat). “Aanpassingen”, zoals verhuizingen, gebeuren in dezelfde databases.

De diensten – bevolking, politie, OCMW – van de grofweg 600 gemeenten zijn daarmee de grootste klanten van het rijksregister. Zij verzorgen ook de invoer van de gegevens. Andere grote klanten zijn de Kruispuntdatabank van de Sociale Zekerheid, het ministerie van Financiën (dat de BTW-nummers toekent op basis van het register van de rechtspersonen) en subregionale informaticacentra zoals Cipal, Cevi, Ciger en COI.

Het plan

dat het Rijksregister via de minister van Binnenlandse Zaken eind april 1998 rondstuurde, is typisch voor de voorzichtige aanpak van de overheid. Alle input van datums gebeurt voortaan in acht cijfers volgens het schema 16/10/1948, net zoals de output. Maar intern blijft de binaire structuur van de databases van het Rijksregister ongewijzigd. “Binnen het huidige datumveld ( nvdr – in het rijksregisternummer) is er plaats om de eeuwaanduiding te verzorgen,” zegt directeur-generaal Luc Vanneste. “Voluit 2000 in de database schrijven zou ideaal zijn, maar dat hebben de gebruikers verworpen. Een dergelijke omvorming is niet strikt noodzakelijk en het zou strategisch fout zijn die te doen samenvallen met de overgang naar het Jaar 2000. Dat zou een supplementaire last betekenen.” Om de hardheid van de deadline te onderstrepen, klopt hij met de vuist tegen de muur van het gebouw aan de Koningsstraat 66.

In het rijksregister zullen de 15 miljoen records van het register van de natuurlijke personen (256 velden per record) dus niet gewijzigd worden. Wel moeten de schermen en de printers bij de gebruikers aangepast worden voor acht cijfers en moet er een conversie worden voorzien tussen het “interne” datumformaat en het “externe” datumformaat.

Een optie op personeel

Twee mijlpalen voorziet het Rijksregister, dat zegt zelf al “60% van zijn programmalijnen” te hebben geconverteerd. In oktober komt er voor de klanten een Jaar 2000-compatibele testomgeving ter beschikking. En op 31 maart 1999 – negen maanden voor D-day, moet elk van die klanten – dus alle gemeenten – Jaar 2000-conform zijn. “We zitten op koers en zullen dat blijven. Op 31 maart 1999 schakelen we om van de huidige applicaties naar de Jaar 2000-compatibele versies,” zegt Luc Vanneste. “Schrijf maar op, rendez-vous op 31 maart. De gemeenten hebben dan nog negen maanden voor het Jaar 2000 en vanaf volgende maand kan ik al zien welke van mijn gebruikers tests uitvoeren. Wie niet test, zal ik vragen waarom. En doet hij niets, vanaf 31 maart 1999 valt hij stil. Die gemeenten zullen geen gegevens meer kunnen invoeren. Automatisch komen zij aan de oppervlakte.”

Natuurlijk zullen er voor de laatkomers overgangsmaatregelen zijn, maar zij zullen desnoods bij de hand genomen worden en over de streep getrokken.

Op papier

ziet het plan er goed uit, maar Luc Vanneste geeft toe dat hij in de problemen zou komen als de helft van zijn informatici ziek wordt of – waarschijnlijker – in de privé-sector gaat werken, waar ze het dubbele betaald krijgen. “Wat niet uitgesloten is. De druk neemt toe naarmate het Jaar 2000 nadert, men vraagt meer en meer informatici.”

Om dit soort rampen op te vangen, heeft het Rijksregister bij Bull een optie op bijstand genomen. “Indien nodig, doe ik daar een beroep op, dat is mijn reserve,” zegt Vanneste. Het originele contract is goedgekeurd op de ministerraad van 24 juli en wordt momenteel geformaliseerd. Diezelfde ministerraad gaf het Rijksregister ook de toestemming om (voorlopig) een tweede Bull DPS-9000 mainframe in huis te halen – een contract van 20 miljoen frank. “We willen vermijden dat gebruikers bij het testen interfereren met de dagdagelijkse exploitatie van de bevolkingsregisters in de verschillende gemeenten of met de communicaties met de Kruispuntbank van de Sociale Zekerheid,” zegt Vanneste. “Vandaar dat we opteren voor een tweede machine.” Om de extra werklast van het testen op te vangen, gaat het Rijksregister het twintigtal informatici van het Jaar 2000-team optrekken tot dertig à veertig.

Hou uw BTW-aangifte in de gaten

Net als het Rijksregister probeert het ministerie van Financiën de wijzigingen tot het absolute minimum te beperken. In de gegevensuitwisseling met zijn betalingsinstellling (de Postcheque) verandert er bijvoorbeeld niets. “De data zijn in zes posities, dat laten we zo. De Postcheque bepaalt de eeuw. We proberen hetzelfde te doen met alle andere externe relaties. Maar in het geval van het Rijksregister zullen we ons natuurlijk aanpassen,” zegt auditeur-generaal Louis Collet, de Mijnheer Jaar 2000 op Financiën. Het ministerie met zijn 30.000 werknemers en een bijna dertig jaar oude informatica heeft alle redenen om zuinig te zijn met zijn programmeurs. “Wij zijn typisch het soort informaticaorganisatie dat zwaar door het Jaar 2000 wordt getroffen,” zegt Collet. De aanpassingen zijn voorlopig begroot op ruim 22.000 mandagen werk. De Jaar 2000-auditors van GFI hebben al aan de alarmbel getrokken. Collet: “Van onze zes computercentra zullen er vier over de streep geraken. Twee zijn problematisch: de BTW en de thesaurie. Daar zoeken we externe hulp voor: een Jaar 2000-projectleider en vijf programmeurs.” Falen in de aanpassing zou ernstige gevolgen kunnen hebben, onder meer voor de berekening van de terugbetalingen van de BTW, bevestigt Collet. Maar het probleem is er één van mankracht. “Wij hadden toelating om 54 programmeurs en informatici aan te trekken. Wij hebben er 23 gekregen en daarvan zijn er al zes naar de privé-sector vertrokken,” zegt Collet. Om de nood toch wat te leningen, heeft Financiën 8000 van zijn eigen werknemers aangeschreven om hen – nog voor er van extra premies sprake was – een omschakeling naar de informaticadiensten voor te stellen. Honderd reageerden, vijftig werden geselecteerd, 25 zijn al opgeleid en aan de slag. “Maar voor het Jaar 2000 is het te laat om die operatie nog eens over te doen,” zegt Collet. In de kwartaalrapportering van 1 juni stond nog 31 december 1999 voorop als datum voor het beëindigen van de omschakeling. “Dat is niet realistisch,” zegt Collet. “Wij proberen alle conversies vóór juli 1999 rond te hebben. Dat laat ons nog enkele maanden voor diepgaandere testen.” De interne informatica van Financiën schakelt alvast op 10 oktober om, het Kadaster tussen Kerstmis en nieuwjaar.

De ministerraad zal zich op 25 september buigen over een nieuw trimesterieel vooruitgangsrapport van E&Y Consulting en voor het eerst ook over een auditrapport van GFI.

http://www.y2000.fgov.be/pa/nla-frame.htm

BRUNO LEIJNSE