We zijn 17 maart 2010. In het tv-programma Zone extrême op France 2 dient meer dan 80 procent van de spelers aan een slachtoffer een potentieel dodelijke shock toe. France 2 heeft de klassieke gehoorzaamheidsexperimenten van Stanley Milgram nog maar eens herhaald, met nog ‘beter’ resultaat en nu als het ware ‘live’ op televisie. Zijn we allemaal folteraars? Of hadden Milgrams experimenten iets anders aangetoond? Iets minstens even verontrustends?
Toen de nazibeulen op hun processen wederwoord gaven, verwezen ze allemaal naar “we hebben enkel een bevel opgevolgd”. De bekende filosofe Hannah Arendt had al gewezen op de ‘banaliteit’ van het kwaad. Gewone mensen worden op de meest banale wijze omgevormd tot uitroeiingmachines. De nazi’s hadden het vernietigingsproces in bureaucratische stukjes gehakt. Je kunt het niet al te hardop zeggen, maar toch: de verdediging van de nazi’s zou wel eens steek kunnen houden. Ze hadden gewoon een bevel opgevolgd van een in hun ogen legitiem systeem. Bij de Amerikanen zou dat niet waar geweest zijn. Amerikanen staan voor vrijheid, opkomen voor eigen recht, niet voor fascisme of communisme.
Milgram wou die overtuiging testen. Vóór zijn onderzoek deed hij iets boeiends. Hij vroeg aan gewone mensen het resultaat van zo’n onderzoek te voorspellen. Hij vroeg het ook aan psychiaters, de experts van de menselijke geest. Beide groepen bevestigden in koor wat we allemaal al lang menen te weten: enkel onder zeer extreme omstandigheden, zal een minderheid van potentiële sadisten overgaan tot het effectief folteren van anderen. Milgram toonde aan hoe verkeerd deze visie wel is.
Het verloop van de gehoorzaamheidsexperimenten is ondertussen welbekend. Als een ‘leerling’ een fout antwoord gaf, moest de deelnemer aan het experiment een elektrische shock geven en de intensiteit steeds verhogen. Elke leraar mocht voor het experiment zelf even voelen hoe vervelend die shocks zelfs bij lage intensiteit wel waren. Telkens de proefpersoon aarzelde, kreeg hij een duidelijk bevel: je moet de intensiteit van de shock verhogen. Bij hoge intensiteit riep de leerling (een toneelspeler) dat hij hartpatiënt was en eiste dat hij zou worden losgemaakt. Hoeveel personen gaan door onder die omstandigheden en dienen zelfs een potentieel dodelijk shock toe? Psychiaters voorspelden: niemand. De werkelijkheid was: 65 procent.
Twee conclusies: niet alle voorspellingen van experts kun je zomaar geloven, niet in de politiek, niet in de economie en zeker niet over menselijk gedrag. Tweede conclusie: verhalen die u doen geloven dat Milgram heeft aangetoond dat we allemaal potentiële moordenaars zijn, zijn lichtjes overdreven. ‘Slechts’ 65 procent ging tot het bittere eind door en dat percentage daalde tot 30 procent indien de proefpersonen niet alleen op een knopje moesten duwen, maar het slachtoffer ook fysiek moesten aanraken.
Maar misschien wisten de proefpersonen zich gedekt door het prestige van de Yale-universiteit? Die zou toch wel echt gevaarlijke dingen niet toelaten? Milgram herhaalde zijn experimenten in een weinig aantrekkelijke commerciële buurt, niet langer gedekt door prestige van een officiële onderzoeksinstelling. Met bijna hetzelfde resultaat.
Misschien had Milgram gewoon vastgesteld dat we allemaal potentiële sadisten zijn. Een sublieme variant met ‘twee bazen’ geeft een antwoord. De ene baas zei: “u kent de instructies, doorgaan”; de andere zei: “het is beter dat we stoppen”. Niemand ging door. Wel deden vele proefpersonen een poging om uit te maken wie nu de echte baas was, want dan wisten ze tenminste wiens bevel ze moesten opvolgen.
Mensen zijn overduidelijk geen sadisten, maar wel erg gehoorzaam, veel te gehoorzaam. Zodra er geen baas in zicht is, vermijden ze de immorele daden, en als de hiërarchie niet duidelijk is, kiezen ze voor de ‘ethische’ oplossing. Maar als een baas een goed gegeven immoreel bevel geeft, dan gehoorzamen ze de baas. Gehoorzaamheid, niet sadisme, zit in onze genen. Om echt effectief te zijn, moet een bevel goed gegeven worden. Dat weet elke africhter van honden, en dat zie je telkens opnieuw als de Supernanny de onmogelijke kinderen aanpakt, dat weet elke chef, die dus meteen een verpletterende morele verantwoordelijkheid draagt.
En hoe bereikte Milgram bijna 100 procent gehoorzaamheid? Heel eenvoudig. De proefpersoon moest niet op de knop duwen, hij moest gewoon de testvragen voorlezen. Een ander duwde dan bij het verkeerde antwoord op de knop. De exacte replica van de bureaucratische moordmachine van nazi-Duitsland: “Ik deed enkel de deur van de gasoven open.”
DE AUTEUR DOCEERT MANAGEMENT AAN DE VLERICK LEUVEN GENT MANAGEMENT SCHOOL.
Marc Buelens
Mensen zijn overduidelijk geen sadisten, maar wel erg gehoorzaam, veel te gehoorzaam.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier