Europa aan de rand van de wereld

Een lange stoet kamelen beladen met stoffen en specerijen op een stoffig pad door bergen en woestijnen. Tot daar het meest gangbare beeld van de zijderoute. In tweede instantie denken we misschien nog aan een veelvoud van handelsroutes, waarlangs eeuwenlang goederen, kennis en ideeën hun weg vonden van oost naar west, en omgekeerd. Maar voor Peter Frankopan is de zijderoute veel meer dan dat.

De Britse historicus schetst in zijn boek een complex netwerk van handelsrelaties, dat de verklarende factor vormt in de opkomst en de ondergang van wereldrijken en de drijvende kracht is achter de geschiedenis van het ontstaan van de beschaving tot vandaag. Daarom spreekt de titel van De zijderoutes in het meervoud en klinkt de ambitieuze ondertitel Een nieuwe wereldgeschiedenis.

Het boek bespreekt uiteenlopende onderwerpen, zoals de opmars van wereldreligies als het christendom en de islam, de strijd tussen Romeinen en Perzen, de veroveringen van de Mongolen, of de pest. Maar de focus ligt op de onderlinge relaties en de wederzijdse beïnvloeding, meer dan op de oorlogen en zijn helden. En er is één constante: centraal in het verhaal staat het gebied ruwweg tussen de Middellandse Zee, de Zwarte Zee en de Himalaya.

Frankopan wil de lezer vooral anders naar de geschiedenis doen kijken, los van wat hij “de mantra van de politieke, culturele en morele overwinning van het Westen” noemt. “De werelddelen waarover we niets te horen krijgen, zijn in de vergetelheid geraakt door de al te grote nadruk op de opkomst van Europa.”

In een overzicht van de wereldgeschiedenis langs de zijderoutes vormen onze contreien lang niet meer dan een voetnoot: eerst een vergeten uithoek van het uitgestrekte Romeinse rijk, later een achtergestelde regio die verbleekt in het licht van de verwezenlijkingen van oosterse beschavingen. Pas wanneer de ontdekkingsreizigers de zijderoutes in de 15de eeuw verlengen tot in de Nieuwe Wereld, begint Europa het middelpunt van de handel uit te maken.

De kracht van het boek is ook de voornaamste zwakte. De auteur is zo bezig met zijn ambitie de zijderoutes als leidraad voor de wereldgeschiedenis te hanteren, dat de verklaring zeker in de moderne geschiedenis gekunsteld aanvoelt. Zo was de Tweede Wereldoorlog niet in eerste instantie een strijd om de olievelden in het Midden-Oosten. En de inzet van Koude Oorlog was simpelweg niet de dominantie over Centraal-Azië. Frankopan werkt clichés de wereld uit, maar schreef geen wetenschappelijke verhandeling.

Frankopan besluit dat de zijderoutes weer aan belang winnen. Zo verschuift de macht opnieuw naar het Oosten door de opmars van China, dat de oude handelsroutes nieuw leven inblaast. Bovendien doorkruisen pijpleidingen de regio, waardoor net als duizenden jaren geleden centra van nieuwe rijkdom ontstaan.

De slotsom dat de zijderoutes terug zijn van nooit weggeweest, vat goed samen waarom dit boek een aanrader is voor ieder die van economische en politieke geschiedenis houdt. Het plaatst een stuk van de wereld in het centrum dat anders ten onrechte onderbelicht blijft.

Peter Frankopan, De zijderoutes, Spectrum, 2016, 752 blz., 49,99 euro

JASPER VEKEMAN