Een economische woestijn?

België meet zich opnieuw een voortrekkersrol aan in Afrika, om ‘een Stabilisatiepact te sluiten met Europa,’ aldus minister van Buitenlandse Zaken Louis Michel. Waar staat het ‘sombere’ continent, veertig jaar na de onafhankelijkheid?

Londen (Groot-Brittannië).

Het gezaghebbende Britse tijdschrift Africa Confidential verzamelde vorige week Afrika-experts en -beleidsmakers rond het thema Africa in the 2000’s – Politics, Money, War and Peace. De conferentie schetste de contouren van een complex verhaal. Achter schokkende beelden in de media en eenzijdige politieke uitspraken – over hongersnood in Ethiopië, diamanthandel in Congo of mishandelde blanken in Zimbabwe – schuilt een gelaagde realiteit. Omdat een genuanceerde argumentatie de raison d’être ondermijnt van belangengroepen als de Wereldbank en ontwikkelingsorganisaties, cultiveren ze nu eens de zieligheid van het Afropessimisme, dan weer de mythe van de Nieuwe Leiders of varianten van Afro-optimisme.

Onderzoek van ontwikkelingseconoom Tony Killick toont een sterke samenhang tussen economische groei en openheid van een economie. In de jaren ’90 oversteeg de economische groei de bevolkingsaanwas in 44% van de landen in Afrika, vandaag is dat al in 69% van de 48 staten het geval. Het gaat de goede kant op. Toch kan Afrika met een gemiddelde groei van 4,5% (prognoses voor 2000) hooguit zijn bevolking voeden. Om ze uit de armoede los te weken, is volgens Kingsley Amoako ( Economische VN-Commissie voor Afrika) 8% groei nodig. Ibrahim Elbadawi, hoofdeconoom van de Wereldbank, berekende dat een groei van 7% ruim 30% meer investeringen vereist dan nu.

Wegens extreem lage spaarquota kan alleen buitenlands kapitaal die kloof vullen. Maar als er dan buitenlandse investeringen zijn, gaan ze bijna uitsluitend naar commerciële activiteiten of naar grondstofontginning. Dat is al zo sedert 1960. 80% van de overheidsinkomsten komt nog steeds uit export van (koersgevoelige) grondstoffen. Anders dan Azië of Latijns-Amerika, heeft Afrika zijn export niet gediversifieerd. Er is een bijkomende correlatie, zegt Killick, tussen privé- en overheidsinvesteringen. Aangezien de staatskassen zo goed als leeg zijn en de infrastructuur dus verwaarsloosd is, blijven buitenlandse investeringen achterwege.

Kingsley Amoako merkt op dat in Washington stilaan het besef groeit dat liberalisering van de economie niet automatisch uitmondt in democratie: “De vrije markt vereist een sterke staat.” Maar sterke regeringen – zo toont het verleden en de 310 miljard dollar totale schuldenlast die door sterke mannen werd opgebouwd – leiden evenmin automatisch tot beter bestuur. Hoe dan ook zijn zwakke politieke instellingen één van de zwaarste handicaps. Wat resulteert in slecht management, terwijl alom behoorlijk bestuur wordt gepromoot.

Onderzoek van de Wereldbank bewijst dat meer democratie betere economische prestaties oplevert. In 1973 had Afrika drie democratisch verkozen staatshoofden, vandaag 32. Ondanks de afgang in Zimbabwe, Ivoorkust of Kameroen, vordert de democratie in Senegal, Nigeria, Malawi en andere Botswana’s. Al kwam uit slechts tien verkiezingen een alternering van de macht te voorschijn. Machthebbers klampen zich vast, oppositiepartijen zijn zwak en beïnvloedbaar. Het gevolg is hersenvlucht naar het Westen van de beste krachten en een algemeen verspreid wantrouwen in de politieke leiders bij de achterblijvers.

Velen zoeken heil in godsdienstige bewegingen. Matthew Kukah van het Catholic Secretariat of Nigeria waarschuwt voor misbruik van religies door politici, wat de broze democratiseringstendens ondermijnt. Toch durven burgers, van de Kaap tot Caïro, politici meer ter verantwoording roepen voor corruptie en schending van mensenrechten, daarin gesteund door een kritische pers.

Na het kolonialisme, de onafhankelijkheidsroes, de Grote Leiders en de éénpartijstaat, is de meerpartijenstaat de toverformule. Democratie is immers synoniem van ontwikkeling. Maar de doorsnee Afrikaan, die al die modes heeft zien overwaaien, vraagt zich steeds luider af: “Kan je democratie eten?”

In 1960 had de Afrikaan een levensverwachting van 47 jaar, 40 jaar later is dat 50 jaar en zelfs minder in landen die verwoest worden door oorlog en aids. Per dag sterven, alleen al aan aids, 5500 Afrikanen. De teloorgang van de overheidssector, van sociale diensten, gezondheidszorg en onderwijs wordt terecht verklaard door het wanbeleid van de elites. Tony Killick noemt evenzeer de blinde hervormingsprogramma’s van internationale instellingen en de verwoestende effecten van misplaatste buitenlandse hulpstromen (op wisselkoersen, erosie van de binnenlandse capaciteitsopbouw en moral hazard).

Killick besluit dat verandering alleen mogelijk is als die door Afrika zelf wordt bewerkstelligd. Dat zelfbewustzijn neemt toe in kleine gemeenschappen die hun lot in eigen handen nemen. Zo zijn er in vele landen opnieuw scholen, omdat de ouders daarvoor hun schaarse middelen bijeenbrengen. Maar privatisering van onderwijs stelt ze vaak voor het dilemma: schoolboeken of een maaltijd voor de kinderen?

De kwaliteit van de legers en de veiligheidsdiensten zullen de doorslag geven of Afrika wegzinkt in chaos of heropleeft, beweert kolonel Tim Spicer van Sandline International, een privé-veiligheidsfirma die werkt in opdracht van onder meer Zuid-Afrika, Angola, Sierra Leone en Congo. Hij beschouwt het leger als een steunbeer van de democratie. Met het opdrogen van de hulp, na het einde van de Koude Oorlog, verschrompelden immers de al aangetaste moraal, discipline en militaire uitrusting helemaal.

“Als we losgeslagen privé-milities en kindsoldaten willen intomen, moeten privé-veiligheidsfirma’s als de onze op een democratisch gecontroleerde manier orde op zaken stellen,” vindt ook Peter Phelan van ISEC Security. Afrikaanse regeringen hebben het geld, noch de knowhow voor efficiënte en betrouwbare veiligheidsdiensten. Misbruiken kunnen voorkomen worden door internationale reglementering ter zake. “De Verenigde Naties en hulporganisaties kunnen via rigoureuze openbare aanbestedingen met ons een dergelijk private-publieke samenwerking aangaan.”

“Democratie is geen wondermiddel en chaos geen voorrecht van Afrika. Het Westen hoeft slechts naar Rusland te kijken,” reageert Tajudeen Abdul-Raheem, secretaris-generaal van de Pan-African Movement. De instorting van de staat en de verscheurende keuze tussen schoolgaan of eten, noemt hij de schaduwkant van de IMF– en Wereldbankprogramma’s. Susan Rice, verantwoordelijk voor het Amerikaanse Afrikabeleid, en Peter Hain, Brits minister voor de Commonwealth (die zich op de conferentie beperkten tot – goedbedoelde – algemene clichés), maant hij aan om met de Afrikanen “nu eindelijk een eerlijke dialoog aan te gaan; stop met jullie goede intenties.” De Noord-Zuidverhoudingen zijn al te lang omzwachteld door een geperverteerd woordgebruik. Vroeger stonden Mobutu en Arap Moï model, kort nadien waren het de New Leaders, nu zijn er alweer bevoorrechte relaties met good guys.

“Maar door het isoleren van de bad guys – vandaag Mugabe en Savimbi, gisteren Mobutu en Abacha – wordt in één klap de hele democratische oppositie ongeloofwaardig gemaakt als slippendragers van het Westen. Dit is een destabiliserende benadering. Telkens de internationale gemeenschap beslist, betekent dat iedereen behalve de Afrikanen.” Abdul-Raheem wijst naar de duizenden goed opgeleide universitairen in de diaspora en naar het miljoen Mozambikanen dat zich op eigen kracht gered heeft tijdens de overstromingen (maar CNN en BBC World zagen alleen de 15.000 door de internationale gemeenschap opgeviste drenkelingen). “De westerse media vertellen evenmin dat de huidige hongerramp in Ethiopië door dat land zelf voorzien en verholpen kón worden, als twee van de door het Westen gekoesterde Nieuwe Leiders niet in een oorlog verwikkeld waren. Maar die informatie doet de kassa van de humanitairen niet rinkelen.” Tajudeen Abdul-Raheem kan Rice en Hain wel bijtreden in hun stelling dat het voor Europa kwalijke gevolgen kan hebben als het in Afrika slecht uitdraait.

erik bruyland