Nergens in Europa zijn watervoorraden zo zorgwekkend als in België: de problemen en oplossingen bekeken

Droogte, lekkende leidingen en slecht beleid zijn enkele factoren die bijdragen tot het waterschaarsteprobleem in Europa. België is het land met de meeste waterstress in Europa vanwege de bevolkingsdichtheid en de slechte infrastructuur.

Boer Pepe Gilabert wordt al geconfronteerd met de realiteit van een uitgedroogde toekomst. De grond in zijn olijfgaarden heeft de consistentie van zout en dit jaar zal slechts 30 procent van zijn normale olijvenoogst groeien. Gilaberts olijfgaarden werden ooit gevoed door grondwaterreserves, maar die zijn zo uitgeput dat boeren in zijn deel van Andalusië nu water naar hun bomen leiden. De harde en vroege droogte van dit jaar betekent dat ze maar de helft van het water krijgen dat ze nodig hebben. “Het is een duivelse spiraal”, zegt Gilabert.

De droogte en de bosbranden in Zuid-Europa deze zomer zijn de meest duidelijke tekenen van een complex en diepgeworteld waterschaarsteprobleem, dat ernstiger wordt naarmate het klimaat verandert. “Er is geen land in Europa dat kan doen alsof het beschermd is”, zegt Xavier Leflaive, die het waterteam leidt in het Directoraat Milieu van de OESO.

Volgens de Wereld Meteorologische Organisatie is de droogte in de Europese Unie “dramatisch toegenomen”: het aantal getroffen gebieden en mensen is tussen 1976 en 2006 met bijna 20 procent gestegen. Het World Resources Institute voorspelde in 2020 dat de wereldwijde vraag naar zoet water in 2030 56 procent groter zou zijn dan het beschikbare aanbod – een grotere kloof dan de 40 procent die het adviesbureau McKinsey in 2009 voorspelde.

Belgisch probleem

In Frankrijk en Spanje zijn de spanningen zo hoog opgelopen dat er rellen zijn uitgebroken tussen boeren, de grootste verbruikers van de watervoorraad op het Europese continent, en milieugroeperingen. In de komende jaren lijkt een mix van slecht beleid, gevestigde belangen en een snelle klimaatverandering de situatie nog erger te maken.

‘De meeste waterregelingen in Europa zijn erfenissen uit tijden van overvloed. Ze moeten worden hervormd, om de schaarste te weerspiegelen.’

Xavier Leflaive, hoofd van het Directoraat Milieu van de OESO

Europa’s beleidsmakers zijn al lang gewend aan koele winters en een hoge, constante hoeveelheid regen, en hebben de neiging weinig aandacht te besteden aan de watervoorziening. “De meeste waterregelingen in Europa zijn erfenissen uit tijden van overvloed. Ze moeten worden hervormd, om de schaarste te weerspiegelen”, aldus Leflaive. “Dat zijn erg lastige en politiek moeilijke hervormingen, maar ze zijn essentieel.”

De gevolgen van een tekort zijn acuut voor de boeren. Maar het zal ook huishoudens en andere industrieën treffen, waaronder de energieproductie, omdat water nodig is om kerncentrales te koelen en waterkracht op te wekken. Het probleem beperkt zich ook niet alleen tot de droogste gebieden van Europa. Een wirwar van lokale waterregulering, lekkende leidingen en extreme weersomstandigheden verandert zelfs de natste delen van Europa, zoals Polen of Duitsland, in gebieden met waterstress. België, dat bekendstaat om zijn grijze weer, is het land met de meeste waterstress in Europa vanwege de bevolkingsdichtheid en de slechte infrastructuur, volgens de index van het WRI (zie kaart).

Lakse distributie

Europa warmt sneller op dan elk ander continent. Maar andere problemen maken de situatie nog erger. De stromen smeltwater uit de Alpen, die cruciaal zijn voor de watervoorziening, nemen af. Daar komt nog bij dat de droogte van de afgelopen jaren heeft geleid tot een nog grotere droogte. Bovendien houden door droogte geteisterde bodems niet voldoende regenwater vast, waardoor de grondwaterreserves uitgeput raken.

“De uitdaging is dat we te weinig oppervlaktewater hebben, omdat dat de gemakkelijk beschikbare bron is. Je boort grondwater aan en dan gebruiken we het in een veel hoger tempo dan dat het wordt aangevuld”, zegt Geoff Townsend, een industrieel medewerker bij het waterdienstenbedrijf Ecolab. Ondanks de bezorgdheid over de waterschaarste wordt de distributie in de Europese Unie nog altijd zo laks aangepakt dat gemiddeld 25 procent van het drinkwater verloren gaat door lekkende leidingen, volgens de sectororganisatie EurEau. Bulgarije, Roemenië en Italië staan bovenaan in de lijst van de grootste overtreders. In Rome sijpelt 42 procent van het water weg door een infrastructuur die in sommige wijken nog dateert uit de tijd van het Romeinse Rijk.

Chronische onderinvestering

In het Verenigd Koninkrijk gaat elk jaar ongeveer een vijfde van het geleverde water verloren. Thames Water en Northumbrian Water zeiden vorig jaar dat de recordbrekende hittegolf van 40 graden in de zomer en het koude winterweer een grote toename van gesprongen leidingen veroorzaakten. Maar critici zeggen dat de klimaatgerelateerde problemen zijn verergerd door een chronische onderinvestering in infrastructuur door nutsbedrijven.

‘Het is algemeen bekend dat de prijs die voor water wordt betaald, nog niet de werkelijke kosten van de winning, het transport, het gebruik en de vervuiling weerspiegelt.’

Cate Lamb, directeur waterzekerheid bij CDP

Voor leidinggevenden in de waterindustrie betekenen lekkages dat er niet alleen water wordt weggegooid, maar ook geld. Toch is het moeilijk lekken te identificeren en te elimineren. “Al die lekken noemen we ‘niet-inkomstenwater’. Je moet drinkwater produceren. Dat kost geld en dan stop je het in de leidingen, maar als het de kraan niet bereikt, krijg je er geen tarieven voor”, zegt Denis Bonvillain, hoofd EU-zaken bij de Franse water- en afvalgroep Veolia. Maar volgens Leflaive van de OESO is het financieel niet zinvol elk lek te repareren. Ongeveer 10 procent waterverlies wordt beschouwd als het beste scenario. “Verder gaan vergt zeer zware investeringen en is het waarschijnlijk niet waard.”

Vlaanderen voorbeeld

Omdat water over het algemeen wordt beheerd door een lappendeken van lokale bedrijven en gemeentelijke overheden, is het ook een uitdaging voor beleidsmakers op nationaal en Europees niveau om actie te ondernemen. In de hele EU zijn meer dan 78.000 bedrijven van verschillende grootte actief in waterhergebruik, -afval en -distributie. Marc Bierkens, professor hydrologie aan de Universiteit Utrecht, zegt dat er “bijna geen” landen zijn die inspanningen om water te besparen stimuleren. Vlaanderen is een van de uitzonderingen; huishoudens betalen een basistarief dat stijgt als ze meer verbruiken.

Van oudsher zijn watertarieven relatief goedkoop voor Europese huishoudens in vergelijking met de energierekening, waardoor bedrijven minder geld beschikbaar hebben om essentiële reparaties uit te voeren. In Ierland zijn er helemaal geen tarieven voor huishoudelijk basisgebruik.

Prijs verhogen

Volgens de OESO moeten alle EU-landen, behalve Duitsland, hun jaarlijkse uitgaven voor water met meer dan 25 procent verhogen om te voldoen aan de EU-regels voor drinkwater en afvalwater. “Het is algemeen bekend dat de prijs die voor water wordt betaald, nog niet de werkelijke kosten van de winning, het transport, het gebruik en de vervuiling weerspiegelt”, zegt Cate Lamb, wereldwijd directeur waterzekerheid bij CDP, dat bedrijven en overheden helpt bij het monitoren van hun milieu-impact.

‘Het probleem wordt steeds groter. De belangrijkste vraag is hoe we ons daar op een democratische manier aan aanpassen.’

James Leten, senior programmamanager bij het Stockholm International Water Institute

De sectororganisatie Water Europe heeft aanbevolen meer aandacht te besteden aan de soorten water die voor verschillende doeleinden worden gebruikt, zoals gerecycleerd water voor de industrie en de landbouw, terwijl regenwater wordt bewaard om te drinken. De kosten van niets doen “zouden vijf keer hoger zijn dan de investering die nodig is” voor de industrie om de risico’s van waterschaarste van tevoren aan te pakken, aldus de organisatie.

Schone technologie

Maar het probleem gaat verder dan het hebben van water om te drinken, te koken, te wassen en voor gewassen. Schone technologie – van vitaal belang voor Europa’s inspanningen om af te stappen van fossiele brandstoffen – heeft ook dorst. De industriecoalitie Energy Transitions Commission heeft gezegd dat water voor energieopwekking, waterstofelektrolyse, het koelen van kerncentrales en het afvangen van koolstof tegen 2050 58 miljard kubieke meter per jaar kan bedragen – ongeveer het dubbele van het huidige drinkwaterverbruik in Europa. De winning van mineralen die essentieel zijn voor de productie van elektrische voertuigen en windturbines, zou dat cijfer nog eens met 4 tot 5 miljard kubieke meter per jaar kunnen opdrijven, aldus het rapport.

Daar komt nog een steeds groeiend netwerk van datacenters bij, die grote hoeveelheden water gebruiken voor hun koel- en bevochtigingssystemen, naast de vraag naar hightech halfgeleiderfabricage, waarvoor behandeld ‘ultrazuiver’ water nodig is voor het wassen van de chips. Het datacenter Saint-Ghislain van Google in België verbruikte vorig jaar 270,6 miljoen liter – genoeg om 408 olympische zwembaden te vullen. Industrieën als voedselproductie en textiel, die grote hoeveelheden water nodig hebben voor processen zoals het schoonmaken van groenten of het fixeren van kleurstoffen, lopen ook gevaar.

Enige beweging

“Het probleem wordt steeds groter”, zegt James Leten, senior programmamanager bij het Stockholm International Water Institute. “De belangrijkste vraag is hoe we ons daar op een democratische manier aan aanpassen.” Johannes Cullmann, de directeur van klimaat en water bij de Wereld Meteorologische Organisatie, zegt dat niet genoeg Europese boeren gestimuleerd worden om aan proactief waterbeheer te doen, omdat wanneer ze getroffen worden door droogte, regeringen geneigd zijn hen te redden met watervoorraden of compensatie voor mislukte oogsten.

Er is enige beweging gekomen in het beleid. In juni werden Europese regels voor het hergebruik van water van kracht en Brussel heeft lidstaten verplicht te werken aan droogtebeheersplannen. De Franse president Emmanuel Macron heeft als doel gesteld tegen 2030 en tiende van het afvalwater te hergebruiken. Het Verenigd Koninkrijk kijkt naar verplichte waterefficiëntielabels op nieuwe toiletten en wasmachines.

Maar Geoff Townsend van Ecolab vindt dat beleidsmakers niet snel genoeg handelen. Het belangrijkste is gegevens te verzamelen over hoe en waar er een tekort aan water is, zegt hij. “Er is al een crisis lang voordat het water niet meer uit de kraan komt.”