Doet Frankrijk deze winter ook bij ons het licht uit?

Franse kerncentrales. Net als je ze het meest nodig hebt, zijn ze het minst beschikbaar. De calvarietocht van het Franse nucleaire productiepark verscherpt de Europese energiecrisis en zet nog meer spanning op de elektriciteitsmarkten van de buurlanden, België in het bijzonder. De toestand is nog beheersbaar, zeggen experts, tenzij een strenge winter de crisis straks compleet maakt.

Op de hoogspanningslijn tussen Avelgem en Avelin is de bedrijvigheid hoog en atypisch. In principe vloeit de elektriciteit regelmatig van Frankrijk naar België, maar de jongste maanden stromen de elektronen tegen maximale capaciteit zuidwaarts op de connector tussen het Franse en het Belgische elektriciteitsnet. België kan nu 2 en straks 4 gigawatt uitvoeren naar Frankrijk op een eigen stuurbaar productiepark van ongeveer 15 gigawatt. Dat is best veel. De Fransen kopen de elektriciteitsmarkten van de buurlanden leeg omdat de helft van de vloot van 56 kerncentrales momenteel buiten gebruik is voor onderhoud, inspectie of herstelling. Normaal gezien leveren die centrales 70 procent van de Franse elektriciteitsvraag en is er genoeg stroom over om ook de buurlanden regelmatig te bevoorraden, zeker in de zomer. Ook voor België zijn de Franse kerncentrales een strategische back-up, zeker als hier onverwachts kerncentrales uitvallen.

De rollen zijn nu al een tijdje omgedraaid. Frankrijk is niet langer het stopcontact van Europa. Dit jaar produceert het nucleaire park van eigenaar Electricité de France (EDF) ruim 15 procent minder dan vorig jaar. De klad zit er al langer in. In 2015 lag de productie nog vlot op 400 terawattuur per jaar. Dit jaar haalt het bedrijf de 300 terawattuur niet, het laagste niveau in dertig jaar. Voor volgend jaar rekent EDF op een productie van 300 tot 330 terawattuur, liet CEO Jean-Bernard Lévy bij de publicatie van de halfjaarcijfers van EDF verstaan. Een zekerheid is dat niet. De voorbije vijf jaar produceerde EDF doorgaans een pak minder elektriciteit dan vooropgesteld. Door de aanhoudende droogte blijft ook de productie van waterkrachtcentrales flink onder de verwachtingen. Het resultaat is dat Frankrijk in plaats van stroom te veel, nu stroom te weinig heeft. Zonder import uit de buurlanden dreigen er stroomtekorten te ontstaan.

Wat betekent dat voor België?

Raakt België de winter door als de grote zuiderbroer hongerig aan ons elektriciteitsnet hangt? “We slapen niet op beide oren, maar we hebben geen indicaties dat er ons deze winter bevoorradingsproblemen boven het hoofd hangen”, zegt Filip Carton, hoofd van het nationale controlecentrum van de hoogspanningsnetbeheerder Elia Transmission. “Het Belgische productiepark staat er vrij goed voor. Zelfs als Doel 3 in oktober en Tihange 2 in februari zoals gepland sluiten, hebben we nog altijd 4 gigawatt aan nucleaire capaciteit. Dat is niet niks. Dankzij onze gunstige aardgasbevoorrading zullen onze gascentrales ook niet zonder gas vallen. De prijs is natuurlijk een ander verhaal, maar de bevoorradingszekerheid zit goed.” Dankzij de uitstekende beschikbaarheid van de Belgische kerncentrales kan België Frankrijk te hulp schieten. Was België het voorbije decennium een netto-invoerder, dan was ons land in 2021 een netto-uitvoerder van elektriciteit, waaronder netto 2,6 terawattuur aan Frankrijk (zie grafiek Oorsprong van de invoer van elektriciteit). De bevoorrading op de West-Europese markt wordt ook versterkt door oudere centrales opnieuw in gebruik te nemen. Het gaat soms om vervuilende steenkoolcentrales, maar nood breekt wet dezer dagen. “Dat versterkt onze outlook voor de winter. De hogere prijzen zullen ook op het verbruik wegen. Gezinnen schroeven hun verbruik al terug en heel wat bedrijven overwegen hun activiteiten stil te leggen. Als het verbruik met 7 procent daalt in Europa, is er 20 tot 30 gigawatt minder capaciteit nodig. Dat scheelt dus een slok op een borrel”, zegt Filip Carton.

“In principe is er in België genoeg productiecapaciteit om de klus te klaren en zijn de Franse problemen geen wezenlijke bedreiging voor onze energievoorziening. Als België de voorbije jaren in de winter stroom aankocht in Frankrijk, deden we dat omdat de stroom daar goedkoper was. Het was dus geen kwestie van te weinig capaciteit op de eigen markt”, zegt Joannes Laveyne, energie-expert van de UGent. Ook de Belgische industriële grootverbruikers volgen de situatie in Frankrijk op de voet, maar met de hoge aardgasprijzen hebben ze andere katten te geselen. “Het is vervelend als een buurland stroomtekorten heeft. Dat jaagt de prijs ook bij ons omhoog. En als Frankrijk echt in de problemen komt, zal het afschakelen, zonder dat wij moeten afschakelen”, zegt Peter Claes van de sectorfederatie Febeliec.

De situatie is niet nieuw. Ook vorige winter stond de Franse elektriciteitsproductie op een laag pitje, en ook vorige winter rekende Frankrijk op stroom van de buurlanden. “Maar gelukkig was de vorige winter niet streng”, zegt Filip Carton. “Een zware koudegolf deze winter wordt het grootste risico. Als ze over een Elfstedentocht beginnen te spreken, is het tijd om je zorgen te maken. Dan wordt het nipt. Dat komt omdat heel wat Fransen zich verwarmen op basis van elektrische verwarmingstoestellen. Per graad dat de temperatuur zakt, heeft Frankrijk behoefte aan 2.000 megawatt extra capaciteit, of de productie van ongeveer twee kerncentrales. Omdat de Franse gezinnen genieten van een geplafonneerd tarief, passen ze ook hun verbruik amper aan als de marktprijs stijgt.”

Komen we januari en februari door, dan lijkt het ergste achter de rug. Tegen februari zouden de meeste Franse kerncentrales opnieuw operationeel moeten zijn. Zou, want de herstellingen zijn vrij complex en dus vatbaar voor vertragingen. “EDF is ook erg terughoudend om informatie te geven, omdat het bedrijf de prijzen niet hoger wil stuwen”, zegt Joannes Laveyne. Ook de foutenmarge is beperkt. Toen in de winter van 2018 onverwachts verschillende kerncentrales uitvielen, kon België slechts op het nippertje een black-out vermijden, onder meer dankzij de invoer van elektriciteit uit Frankrijk. Die back-up is er vandaag niet. “Een ander risico is een ongecontroleerde black-out in Frankrijk, die ook door de buurlanden kan rollen. Dat is het ultieme nachtmerriescenario”, waarschuwt Joannes Laveyne.

Komt het toch tot stroomtekorten in West-Europa, dan wordt het zaak de lasten eerlijk te verdelen. “In uiterste nood is België niet verplicht elektriciteit te exporteren, als dat problemen zou veroorzaken op de Belgische markt”, zegt Filip Carton. Als zowel Frankrijk als België stroom nodig hebben die ook in de buurlanden niet meer voldoende beschikbaar is, dan zorgt een solidariteitsmechanisme voor een faire verdeling van de miserie. “Stel dat Frankrijk 10.000 megawatt en België 1.000 megawatt tekortkomt, maar er is slechts 10.000 megawatt beschikbaar in de buurlanden. Dan zal de beschikbare stroom verdeeld worden pro rata van de behoefte. Frankrijk zal dan nog 900 megawatt tekortkomen en België 100 megawatt. Dat is beheersbaar. Daarom maken we ons vrij weinig zorgen over de bevoorradingszekerheid”, zegt Filip Carton.

Hoe is het zover kunnen komen?

De volgende maanden is het in Frankrijk scharrelen voor elke kilowatt. De Franse marktprijzen voor elektriciteit spreken boekdelen. Eind augustus steeg de elektriciteitsprijs (met levering over een jaar) tot boven 1.000 euro per megawatt, om de jongste dagen wat af te koelen (zie grafiek Elektriciteitsprijs in Frankrijk). Dagprijzen en piekprijzen liepen op tot 1.500 euro en meer. Normaal betaal je 40 tot 50 euro per megawatt. Die vraagprijzen zijn hoger dan de kosten van gelijk welke productiemethode. Anders gezegd: de markt verwacht dat het aanbod straks de vraag niet meer kan volgen. “De markten houden rekening met een tekort aan elektriciteit in Frankrijk deze winter. Dat is enkel op te lossen door minder te verbruiken, eventueel via gecontroleerde afschakelplannen. In het ergste geval dreigen black-outs”, zegt Joannes Laveyne.

Moet het gezegd dat de Franse elektriciteitshonger op een bijzonder ongelegen moment komt? De Franse kerncentrales hadden wat soelaas kunnen brengen, maar nu zijn ze een deel van het probleem. Het tekort moet worden opgewekt met aardgascentrales, wat de prijs voor aardgas en elektriciteit nog verder omhoogjaagt, en dat niet alleen in Frankrijk. Ook de markten van de buurlanden worden leeggekocht in een koortsachtige zoektocht naar stroom. “Zeker tijdens de avondpiek stijgt de Belgische prijs richting de hoge Franse prijs. In de daluren is elektriciteit wel goedkoper in België”, zegt Filip Carton.

Maar hoe komt het dat de helft van de Franse kerncentrales tegelijk in de lappenmand ligt? “Het is een samenloop van omstandigheden”, zegt Joannes Laveyne. “Door covid was het onderhoud van 25 centrales uitgesteld. De vakbonden zagen het niet zitten de ploegen in de centrales aan het werk te zetten. Dit jaar wordt dat onderhoud ingehaald, maar dat zijn vaak complexe en tijdrovende oefeningen.”

Naast de productieonderbrekingen voor gepland onderhoud zijn er ook onverwachte defecten opgedoken. Vorig jaar werd in een kerncentrale corrosie in het koelcircuit ontdekt, wat aanleiding gaf tot het stilleggen en inspecteren van elf andere, vergelijkbare centrales. De problemen zitten diep. Het nucleaire park is gebouwd in de jaren tachtig en is dus relatief oud, maar het noodzakelijke onderhoud kreeg een stiefmoederlijke behandeling. “De Franse overheid heeft EDF lang gezien als een kaskoe. De overheid verplicht het bedrijf ook de stroom goedkoop door te verkopen aan andere leveranciers, wat de Franse consument beschermt tegen hoge elektriciteitsprijzen. Maar de prijs die EDF krijgt, is te laag om voldoende te kunnen investeren in het onderhoud en de vernieuwing van het park”, zegt Joannes Laveyne.

‘Tijd voor een nucleaire renaissance’

Voor EDF betekent deze crisis het einde als beursgenoteerd bedrijf. De Franse overheid, die al een belang van 84 procent had, heeft om verschillende redenen geen andere keuze meer dan EDF deze herfst volledig te nationaliseren. De financiële toestand is catastrofaal. In de eerste helft van dit jaar boekte het bedrijf een verlies van 5,3 miljard euro en de netto financiële schuld is opgelopen tot 43 miljard euro. De politiek van de Franse overheid om EDF te gebruiken om de gezinnen te beschermen tegen de hoge elektriciteitsprijzen, was niet meer compatibel met de belangen van de minderheidsaandeelhouders.

Frankrijk houdt vast aan zijn strategie om energie-onafhankelijk te zijn met een uitgebreide nucleaire productiecapaciteit, wat ook toelaat de CO2-emissies te beperken. President Emmanuel Macron kondigde een investeringsprogramma van 52 miljard euro aan om oudere kerncentrales systematisch tegen 2035 te vervangen door veertien nieuwe centrales van het EPR-type (European pressurised reactor). De levensduur van de bestaande centrales moet over veertig jaar getild worden waar dat mogelijk is. “Het is tijd voor een nucleaire renaissance”, zei Macron.

Die wedergeboorte dreigt een lastige bevalling te worden. De eerste reactor van het EPR-type zou oorspronkelijk in 2011 in Flamanville in gebruik worden genomen, maar hij zou pas deze winter proefdraaien en pas in 2025 volledig operationeel worden. De investeringskosten zijn ver boven het budget gegaan. EDF bouwt ook in het Britse Hinkley een reactor van dat type, en ook dat project wordt geplaagd door jarenlange vertraging en miljarden meerkosten. Heel wat experts maken zich zorgen dat EDF de voorbije jaren een pak kennis en kunde heeft verloren om zulke projecten efficiënt uit te voeren.

Voor België zou een lastige Franse nucleaire doorstart op termijn een flinke streep door de rekening zijn. Als onze kernuitstap doorgaat zoals gepland, rekent België over enkele jaren opnieuw op de invoer van elektriciteit uit de buurlanden. Ook andere landen rekenen op Franse kernenergie om een brug te slaan naar een koolstofarme energievoorziening. Zonder een surplus van Franse kernenergie wordt de elektriciteitsmarkt er niet stabieler op.