‘Deze crisis is het resultaat van twintig jaar onbegrip voor Rusland’

Het Westen reageert op de crisis in Oekraïne met zware sancties tegen Rusland. Bij de Russen zullen die aankomen als een nieuwe vernedering, meent Johan Vanderplaetse, de voorzitter van de Europese werkgeversvereniging in Rusland. “We beseffen maar beter wat sancties betekenen voor dit rancuneuze en paranoïde land met nucleaire wapens.”

Terwijl de Russische kanonnen bulderen in Oekraïne, brengt het Westen het zware economische geschut in stelling. Doelwitten zijn de Russische centrale bank, die niet langer internationale deviezenreserves kan gebruiken, en een selectie Russische banken die uit het wereldwijde bankencommunicatieplatform Swift vliegt. De ingrepen moeten harde klappen uitdelen aan de Russische economie. Westerse bedrijven, met of zonder vestigingen in Rusland, zullen delen in de klappen. In veel hoofdkwartieren zijn het koortsachtige tijden.

“De Russische markt heeft veel potentieel, ondanks alles” zegt Johan Vanderplaetse. De Vlaming kan het weten. Hij woonde en werkte de afgelopen dertig jaar in Rusland, spreekt vloeiend Russisch en is getrouwd met een Russische. Hij is ook de voorzitter van de Association of European Business (AEB), de lobbyorganisatie van de grote Europese bedrijven in Rusland, met leden als ABB, BASF, Danone en andere klinkende namen. Dat maakt dat Vanderplaetse wel eens aan de onderhandelingstafel zit met de hoogste Russische verantwoordelijken. In zijn dagelijkse professionele leven is hij een topkaderlid bij de multinational Schneider Electric. Vanuit Zürich leidt hij de wereldwijde verkoop van de divisie Industriële Automatisering. Tot Nieuwjaar was hij de hoogste verantwoordelijke van Schneider Electric in Rusland, waar het Franse concern vijf fabrieken heeft, samen goed voor 8.000 werknemers. Kortom: Vanderplaetse ként Rusland.

Het ziet er niet goed uit voor bedrijven in Rusland, om het zacht uit te drukken.

JOHAN VANDERPLAETSE. “De gebeurtenissen zullen een dramatisch effect hebben op de economie. We varen in onbekende wateren. Maar als we de oorlog van de jongste dagen even opzijzetten, dan stel ik vast dat alle leden van de AEB vorig jaar recordwinsten hebben geboekt in Rusland.”

Hoe komt dat?

VANDERPLAETSE. “Westerse bedrijven die de moed hadden te investeren in Russische productie, werden op vier manieren beloond. Ten eerste hadden ze zowel inkomsten als uitgaven in roebel, wat hen beschermde tegen wisselkoersschommelingen. Ten tweede is productie in Rusland goedkoop, wat een competitief voordeel biedt tegenover westerse bedrijven die exporteren naar Rusland. Ten derde zorgt het slechte imago van Rusland ervoor dat westerse bedrijven weinig concurrenten hebben op de Russische markt, en dus mooie prijzen kunnen aanrekenen. Dat sluit aan bij de vierde verklaring: de Russische consument is bereid te betalen voor kwaliteit.”

Hoelang zal dat nog duren? Er zijn niet alleen de oorlog en de nieuwe westerse sancties, de Russische economie bruiste zo al niet van leven.

VANDERPLAETSE. “Het kan natuurlijk altijd beter, maar de economie deed het beter dan ooit sinds de val van de Sovjet-Unie begin jaren negentig. Er is bijna geen werkloosheid. De inflatie stijgt, maar blijft onder controle. En de piekende olie- en aardgasprijzen zorgen voor een handelsoverschot en rijkelijk gevulde staatskoffers. De Russische deviezenreserve bedraagt 630 miljard dollar. Problemen zijn de grote afhankelijkheid van de olie- en aardgasinkomsten, de corruptie en het economische overwicht van de staatsbedrijven. Maar alles bij elkaar stelde de Russische economie het goed. Dat verklaart ook de overmoed van president Vladimir Poetin. Tot nu heeft het doorsnee Russische gezin het nog nooit zo goed gehad.”

Denkt Poetin ook aan de toekomstige welvaart van dat doorsneegezin, bijvoorbeeld door een diversificatie van de Russische economie?

VANDERPLAETSE. “De afhankelijkheid van olie en aardgas verkleint al tien jaar. Een voorbeeld van geslaagde diversificatie is de landbouw. Rusland is opnieuw een grote speler op de wereldmarkt. Intussen verdient Rusland meer met de export van landbouwproducten dan met de export van militair materieel. Als reactie op de westerse sancties in 2014 heeft Rusland geïnvesteerd in de lokale productie van voeding, met groot succes. Tien jaar geleden lagen in een Russische supermarkt Finse boter, Duits rundvlees en Amerikaanse kippenbillen. Nu is 90 procent van de voeding in die supermarkt lokaal geproduceerd.”

Durft u die Russische kippenbillen ook te eten?

VANDERPLAETSE. “Absoluut. Rusland heeft een kwalitatieve agrobusiness op poten gezet. Kom naar Rusland, dan nemen we kijkje in de supermarkt of bezoeken we de restaurants van Moskou. U zult staan kijken van de gastronomische scene in die stad. Elke westerling keert uit Rusland terug met een andere indruk. Dat zegt veel over de westerse media, die vooral het stereotiepe beeld van het achterlijke Rusland laten zien. Al komt het van twee kanten. De Russische berichtgeving over het Westen is al even vertekend, met haar voortdurende focus op onze migratieproblemen, LGBT-kwesties en zogenoemde decadentie. Het verklaart de kloof tussen Rusland en het Westen. We begrijpen elkaar gewoon niet. Het is onvoorstelbaar dat zoiets mogelijk is in de 21ste eeuw.”

De westerse sancties sinds 2014 zullen het wederzijdse begrip niet geholpen hebben.

VANDERPLAETSE. “De westerse sancties waren toen een reactie op de Russische annexatie van de Krim. Als de sancties hadden gewerkt, was het nooit tot een oorlog in Oekraïne gekomen. Ze hadden een omgekeerd effect: de prowesterse hervormers zijn verdwenen uit het Kremlin. Poetin luistert alleen nog naar de hardliners. Bovendien zien veel Russen de sancties als een aanval op hun land. Het leidt tot de befaamde rally around the flag, waarop Poetin handig heeft ingespeeld. De sancties dreven de Russen ook verder in de armen van China. De cijfers tonen een toenemend handelsverkeer tussen Rusland en China, ten nadele van Europa.”

Intussen pakt het Westen uit met nieuwe, zwaardere sancties, zoals de verbanning van Russische banken uit Swift.

VANDERPLAETSE. “De nieuwe sancties zullen de Russische economie veel pijn doen, en bij een deel van de bevolking de weerzin tegen het Westen nog aanwakkeren. In Rusland komen de sancties aan als een vernedering en we beseffen maar beter wat dat betekent voor dat rancuneuze en paranoïde land met nucleaire wapens. Rusland is een gewonde samenleving, net zoals Duitsland in de jaren twintig en dertig van de vorige eeuw. De Russen zijn niet echt verslagen in de Koude Oorlog, maar zij voelen het wel zo aan. Dit is een superdelicaat moment. Beslissingen kunnen compleet verkeerd aflopen. Deze crisis is het resultaat van twintig jaar onbegrip voor Rusland. Als het Westen intelligenter was geweest, had het nooit tot deze climax moeten komen. God weet welke gevolgen deze crisis zal hebben als Rusland nog meer paranoïde wordt.”

Is Rusland paranoïde, of Poetin?

VANDERPLAETSE. “Door corona leeft Poetin in een bunker, afgesloten van de wereld. Zoals ik al zei, wordt hij enkel omringd door hardliners, die zelf ook paranoïde zijn en weinig te verliezen hebben, want ze staan allang op de westerse sanctielijst. Volgens een aantal mensen – en dat is speculatie, dat besef ik maar al te goed – is Poetin zwaar ziek. Zijn zwakke fysieke toestand zou mee zijn paranoia verklaren. Je hebt de beelden gezien van Poetin aan een tafel van tien meter lang, met de Franse president Emmanuel Macron helemaal aan de overkant. Zo bang is Poetin om covid op te lopen. Je zit dus met een paranoïde autocraat met vermoedelijk zware gezondheidsproblemen, die nadenkt over zijn nalatenschap. In zulke omstandigheden slaat rationaliteit gemakkelijk over in irrationaliteit. Poetin is een straatvechter die in de hoek is geduwd. Alles is mogelijk, en dat maakt mij bang.”

Er duikt wel protest op in enkele Russische steden.

VANDERPLAETSE. “Je ziet inderdaad een shift in de samenleving. De meeste Russen steunden de annexatie van de Krim, ook de meeste van mijn Russische vrienden. Oekraïne is een compleet ander verhaal. Veel Russen, vooral de hoogopgeleiden, vinden deze oorlog compleet fout. Heel wat Russen hebben een persoonlijke band met Oekraïne. Ik zie nog meer protest opborrelen tegen het Poetin-regime, wat tot nog hardere repressie zal leiden.”

Hoe kijkt u naar de oostelijke uitbreiding van de NAVO?

VANDERPLAETSE. “Ken je de vroegere Amerikaanse diplomaat George Kennan? Hij was de vader van de zogenoemde Amerikaanse containmentpolitiek, die de invloed van het communisme moest indammen. Je kunt hem dus bezwaarlijk een verzoener noemen. Maar in 1997, nog voor Poetin op het toneel verscheen, verklaarde Kennan dat de uitbreiding van de NAVO de grootste vergissing van na de Koude Oorlog zou zijn. Het toont aan dat de vorige generatie van diplomaten en staatsmannen – ik denk aan Amerikaans president George Bush senior of Duits bondskanselier Helmut Kohl – de Russische gevoeligheden veel beter begreep dan de huidige.”

Wat zijn die gevoeligheden?

VANDERPLAETSE. “De Russische weerstand tegen de uitbreiding van de NAVO dateert al van voor Poetin. Dat de NAVO defensieve bedoelingen heeft, krijg je gewoon niet uitgelegd aan een Rus. Ik krijg dat zelfs niet uitgelegd aan mijn Russische vrouw. De Russen zien de NAVO als een offensieve organisatie. Als argument gebruiken ze de NAVO-bombardementen op Kosovo in 1999 en op Libië in 2011, beide zonder VN-mandaat. Vandaag is de NAVO opgeschoven tot Estland, op amper 180 kilometer van Sint-Petersburg. Enkele dagen geleden wees Poetin erop dat de NAVO in enkele minuten de tweede stad van Rusland kan aanvallen. Die angst zit er bij de Russen echt in. Dan begrijp je ook de angst voor een Oekraïens lidmaatschap van de NAVO. Oekraïne betekent ‘grensland’ in het Russisch. Bijna alle Russen hebben er wel familiale banden of vrienden. Uitgerekend dat land zou toetreden tot een alliantie die Rusland bedreigt. De ironie is dat het onbesuisde optreden van Poetin de NAVO alleen maar versterkt.”

Terug naar de economie. Russen zijn doorgaans goed opgeleid, en hebben goede wiskundigen en ingenieurs. Waarom zien we nog geen Russische Facebook, Amazon of andere techbedrijven van wereldformaat?

VANDERPLAETSE. “Nogmaals: kom naar Moskou. De digitale interactie van de burger met de stad bereikt een niveau van sofisticatie die je in België gewoon niet vindt. Het mooiste voorbeeld is Yandex, opgericht door Russische ingenieurs. Het valt nog het best te omschrijven als de combinatie van de zoekmachine Google, de webwinkel Amazon en de maaltijdbezorger Deliveroo, maar dan met een superieure gebruiksvriendelijkheid. Of neem de grootste bank in Rusland, Sberbank. Haar digitale dienstverlening overklast die van de westerse banken. De nieuwe financiële en technologische sancties zullen wel zware klappen uitdelen aan de Russische IT-sector. Maar Rusland als achterblijver is een hardnekkig beeld dat vloekt met de realiteit.”

Zullen veel westerse bedrijven het voor bekeken houden in Rusland na de nieuwe sancties?

VANDERPLAETSE. “Rusland had al voor de crisis een slecht imago. Dat imago ligt nu helemaal in puin. Er komt voor lange tijd geen buitenlandse investering meer binnen. Veel bedrijven met een Russische vestiging zullen gewoon moeten stoppen. Schneider Electric heeft een leveringsstop doorgevoerd. We weten momenteel niet of en hoe we betaald zullen worden. Onze verkoop zal sterk terugvallen, omdat onze producten veel microprocessoren en andere sanctiegevoelige technologie bevatten. Maar we zullen ons zeker niet zomaar terugtrekken uit het land. Rusland heeft al meer crisissen doorgemaakt en zal er uiteindelijk wel bovenop komen.”

Vorige zomer schreef Poetin een essay over ‘de historische eenheid tussen Russen en Oekraïners’. Had hij niet beter een essay geschreven over een beter leven voor de gemiddelde Rus, die zijn reële loon al tien jaar ziet stagneren?

VANDERPLAETSE. “Absoluut. Met een goed bestuur zou Rusland het rijkste land ter wereld zijn. De Russen hebben de brains en de grondstoffen. Investeringen in de economie zouden van Rusland een sterk en welvarend land maken. Ik ben niet pessimistisch. Toen ik als jonge snaak van 25 jaar in Rusland aankwam, zat een generatie aan de knoppen die openstond voor het Westen, de vrije markt en democratie. Die generatie was opgegroeid met de catastrofes van de communistische Sovjet-Unie. De generatie die nu aan de knoppen zit, beleefde haar jeugd in de jaren negentig, toen de val van de Sovjet-Unie en de komst van de vrije markt waren uitgedraaid op chaos en bittere armoede. In mijn bedrijf zie ik nu de volgende generatie opgroeien. Ze herinnert zich de jaren negentig niet, en heeft niemand anders dan Poetin gekend als president. Het argument dat hij orde en stabiliteit bracht, zijn ze beu, net als de corruptie. Over tien tot vijftien jaar komt deze generatie aan de knoppen. Dan is het tijd voor een reset van onze relaties met Rusland.

“Het Westen moet die jonge Russen uitnodigen, ze tonen hoe wij leven, zodat ze terugkeren met een ander beeld over ons dan de Russische media voorschotelen. We moeten het regime straffen, niet de gewone Rus. Intussen zullen we op eieren moeten lopen. Rusland blijft onze grootste buur. Maar met Poetin weet je nooit.”