De zonen van Ponzi

De typische architect van een piramidefraude is een man van 45. Zijn slachtoffers — vooral ouderen, vrienden en familie — zijn na vier jaar elk ongeveer 87.800 dollar kwijt. Dat leert nieuw onderzoek.

“Het is een enorme leugen, één groot ponzispel.” Met die zin biechtte Bernard Madoff kort voor zijn arrestatie op 11 december 2008 aan zijn gezin op dat hij het grootste piramidespel uit de geschiedenis had opgezet. Daarbij betalen nieuwe geldschieters zonder dat ze het weten het rendement van eerdere beleggers. Toen het bedrog van de Amerikaanse vermogensbeheerder uitkwam, viel een luchtkasteel van 20 miljard dollar (18 miljard euro) in duigen. De nasleep van die fraudezaak is nog lang niet ten einde.

Wat we weten over piramidespelen, berust te veel op dat soort voorvallen, stellen Stephen Deason, Shivaram Rajgopal en Gregory Waymire van Emory University uit het Amerikaanse Atlanta. “Dat maakt het moeilijk te achterhalen wat zo’n fraude kan voorkomen”, schrijven ze in een recent artikel.

Om dat euvel te verhelpen doken ze in 376 ponzispelen die de Amerikaanse toezichthouder SEC tussen 1988 en 2012 heeft onderzocht. Daarmee konden ze een analyse van een doorsneefraude maken. Zo’n zwendel wordt typisch in gang gezet door een man die 45 jaar oud is. Slechts één op de zeven ponzifraudeurs — genoemd naar de zwendelaar Charles Ponzi, die ruim negentig jaar geleden het piramidespel op de kaart zette — blijkt een vrouw te zijn.

Te mooi om waar te zijn

De belangrijkste slachtoffers zijn bejaarden, vrienden en familie. De fraude werkt alleen als de criminele ondernemer hen ervan kan overtuigen dat hun inkomen uit echte activiteiten komt, zoals beleggingen in aandelen, obligaties of een lease op een oliebron. Hij bouwt een relatie op met zijn slachtoffers via marketingtechnieken, terwijl hij probeert niet de aandacht van de toezichthouder te trekken. “Verrassend genoeg wordt op een heel zichtbare manier reclame gemaakt voor ponzispelen”, stelden de onderzoekers vast. “Dat gebeurt bijvoorbeeld via een website of massamedia zoals kranten.”

In het gemiddelde ponzispel wordt een vermogen van 208 miljoen euro belegd. Maar omdat het gemiddelde wordt vertekend door enkele uitzonderlijk grote piramidespelen zoals dat van Madoff, is het beter te kijken naar de mediaan — de middelste waarneming van een reeks gerangschikt van klein naar groot.

De mediaaninleg in een ponzispel is 14,7 miljoen euro, wat neerkomt op 87.800 dollar per belegger. Het beloofde jaarlijkse minimumrendement schommelt gemiddeld rond 111 procent. Beleggers negeren dus de oeroude wijsheid dat als iets te mooi lijkt om waar te zijn, het hoogstwaarschijnlijk ook te mooi is om waar te zijn. Dat leidt tot een harde landing als het bedrog uitkomt — typisch na vier jaar. De fraudeur gaat ervandoor met ongeveer 29 procent van de inleg.

Ik ben zoals jij

Naast een algemeen advies — “meer financiële opvoeding” — geven de onderzoekers tips om piramidespelen te bestrijden. Zo kunnen overheden geld uittrekken om betrapte fraudeurs in de gaten te houden, zodat die niet in hun slechte gewoonten hervallen.

Ze raden ook aan bij het opsporen vooral naar kleinere gemeenschappen te kijken. “Daar is de kans groter een ponzifraudeur te vinden. Zij exploiteren een sociale band met hun slachtoffers, met het argument: je kunt me vertrouwen, want ik ben zoals jij. In die groep is er veel onderling contact, de mensen delen dezelfde opvattingen en voorkeuren, en vertrouwen elkaar.”

Jammer genoeg hebben de onderzoekers geen cijfers over de gemiddelde gevangenisstraf voor ponzifraudeurs. “Daar hopen we in de toekomst een mouw aan te passen.” Die van Madoff is in ieder geval wel bekend: 150 jaar.

Daan Ballegeer