De strijdbijl heropgegraven

De Libische ex-dictator Moammar Khaddafi kon zich maanden verschansen in ondergrondse bunkers. Ook Vlaanderen zit vol schuilkelders en die zijn zondag uitzonderlijk te bezichtigen. Open Monumentendag koos dit jaar het thema conflict. Niet alleen oorlog, maar ook maatschappelijke twisten en de strijd voor het behoud van monumenten en landschappen.

Een open riooldeksel op een autovrij plein in een dorp in het Meetjesland. Het lijkt niks bijzonders, maar het banale gat in de weg verbergt een uitzonderlijk monument. Jaren deden de wildste verhalen de ronde in Ursel. “Ik heb er als kind nog gespeeld”, klinkt het stoer bij heel wat bejaarden, maar niemand wist nog hoe het precies zat.

Pas met de dorpskernvernieuwing van vorig jaar kwam de waarheid aan het licht. Onder het plein zit een schuilkelder uit de Tweede Wereldoorlog. “Het was een comfortabele commandopost voor de Duitse officieren die in het dorp waren gelegerd”, vertelt heemkundige Willy Stevens.

Roestige metalen trap

Het vliegveld van Ursel was strategisch belangrijk. Het werd in 1939 door het Belgisch leger aangelegd, de Luftwaffe nam het na de capitulatie over en voerde er vluchten uit als onderdeel van de Battle of Britain. Later streken ook de Italiaanse bondgenoten van de nazi’s er neer, zonder veel succes. Vooral tijdens de bevrijding stegen talrijke geallieerde vliegtuigen op om de Scheldemonding te bombarderen, op amper vijf minuten vliegen. Ze verbruikten tot 10.000 liter brandstof per dag.

De oorspronkelijke ingang van de schuilkelder zit verscholen onder een dikke laag beton, je moet nu binnen via de vroegere nooduitgang. Via een roestige metalen klimtrap daal je af naar de imposante commandopost. Het interieur is grotendeels verdwenen, maar in de negen ruimtes kan je nog voelen hoe de sfeer tijdens de oorlog was. “De kelder is ruim 20 meter lang en de meeste kamers zijn 3,5 meter breed, de hoogte schommelt tussen 2,35 en 2,16 meter. De vloer is bekleed met vierkante betontegels”, vertelt Stevens. “De Luftwaffe ordonneerde dat alleen Duitse firma’s de kelder mochten verfraaien en verstevigen. Ze had schrik voor Belgische spionnen.”

In de kelder was er stromend water, elektriciteit en telefoon, uiteraard ook verluchting. Vermoedelijk hingen er zware metalen deuren tussen de ruimtes, maar die zijn verdwenen. De sanitaire installatie van de badkamer en het toilet zijn evenmin bewaard, maar de gele geglazuurde tegels sieren de muur nog altijd. Er waren ook twee kleedkamers. Het betonnen plafond is vermoedelijk een halve meter dik.

Beladen begrip

“Conflict lijkt een somber thema, maar het is brandend actueel”, zegt Liesbeth De Maeyer van het coördinatiecentrum Open Monumentendag. “In Vlaanderen vinden we talloze sporen van oorlog. Van middeleeuwse waterburchten tot vliegvelden of de plaatsen waar we militaire conflicten herdenken, zoals begraafplaatsen of executieterreinen. Maar er is meer dan dat.”

“Conflict is een erg beladen begrip. Maatschappelijke twisten vinden we overal in ons erfgoed terug. Zo kan je zondag een kijkje nemen in de rechtbank van Oudenaarde, het Tuchthuis van Vilvoorde of het politiekantoor van Antwerpen. In Gent vind je sporen van ideologische conflicten, denk maar aan het gebouw van de Bond Moyson. En in Lede is er een wandeling langs de bestaande en afgebroken gebouwen van architect Theophiel Présiaux. Daar gaan we in op de discussie over het behoud van de gebouwen.”

“Grote steden vinden altijd wel een monument dat in het thema past. In kleinere gemeenten zijn het veelal kleine comités met gemotiveerde vrijwilligers die een programma op poten zetten. In Ursel houdt B-67 het oorlogsvliegveld in ere. De werkgroep draagt de naam die de geallieerden aan het Urselse vliegveld gaven in 1944.”

Koude Oorlog

Een kampement re-enactors slaat volgend weekend zijn tenten op in Ursel. De figuranten spelen het leven van de RAF anno 1944. “We doen dat op een overgebleven stuk landingsbaan”, vertelt Kurt Plyson van B-67. “We laten de sfeer van de bevrijding herleven met onder meer een vliegtuig uit de Tweede Wereldoorlog dat boven het Meetjesland circuleert. In een oude luchtverkeerstoren tonen we historische foto’s.”

Het vliegveld werd in de jaren vijftig afgebroken, maar dat was niet het einde van de luchtvaart in Ursel. De NAVO legde verderop in het dorp een reservevliegveld aan, typische Koude Oorloginfrastructuur. Formeel staat het vliegveld op non-actief, maar privévliegeniers gebruiken het nog elk weekend.

Rondom het oorlogsvliegveld vinden het hele weekend activiteiten plaats. De schuilkelder van Ursel is alleen op zaterdag open.

FREDERIC EELBODE