Vergeet de oliesjeiks uit de Arabische woestijn, hier zijn de olietsaren van de Siberische vlakten. Weliswaar dirigeert Saudi-Arabië vandaag nog de wereldoliemarkt omdat het een kwart van de wereldwijd bewezen oliereserves heeft, maar het koninkrijk wordt er in Washington van verdacht het internationaal terrorisme te financieren. De Verengide Staten hebben meer bewegingsvrijheid om het regime van Saudi-Arabië te raken als het eerst ten dele zijn olietroeven kan afpakken. Irak, als er intensief gezocht wordt goed voor 20 % van de wereldoliereserves, staat al onder Amerikaanse controle. En wat de Amerikanen vandaag goed uitkomt, is dat ook Rusland staat te popelen om meer marktaandeel te veroveren. Rusland duelleert nu al met de Saudi’s om de titel van ‘grootste olieproducent’. “Rusland wil zijn energiekaart uitspelen om zichzelf als grootmacht te profileren,” zegt Luigi Scandella, energieanalist van ING België.
Een belangrijke pion in het spel van president Vladimir Poetin is de 39-jarige Michail Chodorkovski, hoofdaandeelhouder en baas van oliebedrijf Joekos, dat zich dankzij de pas aangekondigde overname van Sibneft de grootste olieproducent van Rusland mag noemen. De deal is 13 miljard dollar waard en Sibneft krijgt een belang van 29 % in de nieuwbakken oliegigant, die 150.000 werknemers telt, 2,3 miljoen vaten per dag produceert (even veel als Koeweit) en bijna 20 miljard vaten of 40 % van de bewezen Russische reserves bezit. Joekos-Sibneft hoort daarmee thuis in de wereldtopvijf van de particuliere oliegiganten.
Chodorkovski, van joodse komaf, is een gewezen sovjetinsider. Hij groeide op in een tweekamerappartement in Moskou, studeerde met brio chemie aan de befaamde Mendelev University, en was als student secretaris-generaal van de jonge communistische liga. Vandaag is Chodorkovski wellicht de rijkste Rus die er rondloopt, en profileert hij zich als een olietsaar die praat over corporate governance en aandeelhouderswaarde. Er moeten immers westerse investeerders gepaaid worden om de uitbreidingplannen te financieren. Maar Chodorkovski is groot geworden met trucs en streken eigen aan het rauwe kapitalisme van het Rusland van de jaren negentig.
Het fundament van de rijkdom van Chodorkovski ligt in Siberië. Daar, aan de oevers van de Ob, liggen twee identieke steden: Neftejoegansk en Soergoet, elk aan een kant van de rivier. Beide zijn ooit in de sovjettijd gebouwd voor de oliewinning. Bij het uiteenvallen van de Sovjet-Unie in 1991 werd ook de olie-industrie opgedeeld in dertien semi-staatsbedrijven. Een van de scheidingslijnen liep langs de rivier Ob en de oostelijke velden werden toegewezen aan het bedrijf Soergoetneftegas (de nummer drie van Rusland in oliewinning), de westelijke helft aan Joekos. In 1995 werden beide bedrijven geprivatiseerd. De president-directeur van Soergoetneftegas, de Siberiër Vladimir Bogdanov, schermde zijn imperium af voor buitenstaanders en liet het pensioenfonds de oliemaatschappij opkopen. Vijandelijke bieders werden in de aankomsthal van het vliegveld opgesloten, tot de veiling voorbij was. Bogdanov kreeg van de westerse investeerders de bijnaam ‘de rode oliebaron’.
Aan de andere kant van de rivier ging het er anders toe. Toen Joekos onder de hamer kwam, was de 33-jarige Chodorkovski slim genoeg om zijn bank Menatep de veiling te laten organiseren. Chodorkovski wist 80 % van de aandelen van Joekos in handen te krijgen voor 168 miljoen dollar, een fractie boven het minimumbod. Joekos werd nochtans op 2 miljard dollar geschat, maar organisator Menatep riep zich doodleuk uit tot winnaar van de bieding. Chodorkovski was toen al een van die oligarchen die in ruil voor de financiering van Boris Jeltsins herverkiezing parels van het Russische staatsbezit mochten kopen voor een prikje.
Chodorkovski wist in 1988 als eerste een vergunning te bemachtigen om buitenlandse valuta te verhandelen. De wisselkantoren heetten al gauw een bank, Bank Menatep, de eerste privé-bank in Rusland sinds 1917. Menatep groeide uit tot een machtig conglomeraat door in de jaren negentig meer dan honderd ondernemingen ‘op te kopen’, gaande van een chocoladefabriek tot een textielbedrijf of staalwalser. Tussen 1988 en 1995 maakte Menatep in totaal een miljard dollar winst.
De pro-westerse Chodorkovski gold onder westerse investeerders als lichtend voorbeeld van de nieuwe Russische ondernemersklasse. Het weekblad Business Week riep hem uit tot de nieuwe oliekoning van Rusland. En de koning had uitbreidingsplannen. Begin 1998 smeedde hij een eerste gedurfde alliantie met Sibneft en het Franse Elf Aquitaine. Die trojka wilde een bod doen op hét kroonjuweel van de sovjetolie-industrie, Rosneft, waar ook Shell (samen met Gazprom en Lukoil) en BP (met Sidank) hun zinnen op hadden gezet. Maar de veiling van Rosneft ging de mist in en de alliantie met Sibneft sprong af. Toch wist Joekos met hulp van een westers bankkrediet van 500 miljoen dollar Eastern Oil te verwerven, een andere Siberische oliemaatschappij.
Chodorkovski leek zijn hand overspeeld te hebben. De roebelcrisis van augustus 1998 en de lage olieprijs in die periode (de prijs van een vat Noordzeeolie daalde tot onder de 10 dollar) brachten Bank Menatep en Joekos in financiële moeilijkheden. Joekos ontsloeg in Neftejoegansk 44.500 van de 60.000 oliewerkers, en investeringen voor exploitatie en onderhoud werden teruggeschroefd. De burgemeester, die in hongerstaking was gegaan tegen de politiek van Joekos, werd op de stoep van zijn kantoor doodgeschoten. De begrafenis werd een protestmars van 70.000 mensen. Aan de overkant van de rivier ging het leven zijn oude gangetje. Soergoet bleef een fossiel van de USSR.
De stijgende olieprijs trok het imperium van Chodorkovski uit het moeras en nu, vijf jaar na de eerste toenadering, gaan Joekos en Sibneft samen. Roman Abramovitsj, de topman van Sibneft, kan ermee leven dat hij minderheidsaandeelhouder wordt. Met een olieprijs die dubbel zo hoog ligt als in 1998 kunnen de olietsaren nieuwe bronnen aanboren en willen ze de productie dit jaar met 14 % verhogen. Dat er steeds meer buitenlandse groepen zoals BP en Totalfina boven Sibneft cirkelen, zal de fusie ook wel een zetje gegeven hebben. Analisten gokken er nu trouwens op dat de Soergoetneftegas als volgende zal worden geprivatiseerd. Chodorkovski ligt ongetwijfeld op de loer. Steekt het kapitalisme dan toch de Ob over?
Daan Killemaes
Vroeger was hij hoofd van de Jonge Communistische Liga, vandaag is Chodorkovski een olietsaar die praat over ‘corporate governance’ en aandeelhouderswaarde.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier