Hervalt moedertje Rusland in haar eeuwenoude autocratische en bureaucratische traditie en wordt de nog prille vrije markt naar Siberië verbannen? Of tracht president Vladimir Poetin gewoon een vervelende politieke tegenstrever de mond te snoeren?
Feit is dat Mikhael Khodorkovski, de baas en hoofdaandeelhouder van Joekos, het grootste oliebedrijf van Rusland, sinds 25 oktober zijn dagen slijt in een Moskouse gevangenis op beschuldiging van belastingontduiking en fraude. Deze arrestatie van de oligarch voedt de vrees dat de pennenridders van het Kremlin een sluipende maar gestage staatsgreep uitvoeren en dat de onzichtbare hand van Adam Smith weer wordt ingeruild voor obsessieve planning en controle.
“Wie privé-zaken wil doen in Rusland, moet in de gratie staan van de overheid. De oudere toplaag van de Russische bureaucratie, waarvan de genen geslepen zijn naar driekwart eeuw van onbeperkte macht, is nog niet in staat om een economisch systeem te accepteren waarin eigendom en welvaart buiten de controle van de staat vallen,” schrijft Leon Aron, verbonden aan het American Enterprise Institute. Poetin mag dan de westerse goegemeente sussen met de woorden “dat de economische hervormingen doorgaan en dat de arrestatie van Khodorkovski alleen betekent dat de wet wordt toegepast,” geen kat die het gelooft.
Khodorkovski wordt aangepakt omdat hij de vaandeldrager is van de Russische topondernemers die het lot in eigen hand willen nemen, en vooral omdat hij die liberale marktvisie ook politiek wil verdedigen. En Khodorkovski heeft een kwetsbare flank: als oligarch vergaarde hij halfweg de jaren negentig zijn rijkdom met niet altijd even frisse praktijken. Door in die dagen Boris Jeltin in het zadel te helpen, kreeg hij in elk geval Joekos voor een prikje in handen.
Maar Khodorkovski is lang niet de enige of grootste schurk uit die periode – alle succesvolle zakenlui lapten toen de fiscale wetten aan hun laars, al was het maar om te overleven. En wat vandaag is uitgesloten, was toen laakbare maar gangbare praktijk.
Poetin had een deal gemaakt met deze oligarchen: ze mochten hun rijkdom houden op voorwaarde dat ze uit de politiek bleven. Khodorkovski mengde zich echter in het politieke debat door de oppositie van Russia United, de partij die Poetin steunt, financieel bij te springen. En hij ging niet in op het verzoek van het Kremlin om Russia United te financieren. Op de koop toe zou Khodorkovski willen meedoen aan de presidentsverkiezingen van 2008.
Poetin liet zijn rivaal nu al achter de tralies zetten, wellicht omdat er op 7 december parlementsverkiezingen op de agenda staan. Aangezien de oligarchen op niet veel krediet kunnen rekenen van de bevolking – volgens de Russische traditie kan dergelijke rijkdom alleen vergaard worden door de wet te breken – tracht Poetin met deze zet Russia United een duwtje in de rug te geven. En dat is nodig, want de communisten liggen langszij in de opiniepeilingen. Poetin doet het trouwens zelf ook niet meer zo goed in de polls.
Maar met de benoeming van Simon Kukes als zijn opvolger aan het hoofd van Joekos, wil Khodorkovski het bedrijf buiten de politieke strijd en buiten de controletentakels van het Kremlin houden. Kukes is een gelouterde captain of industry in de westerse en Russische olie-industrie. Hij hanteert een westerse managementstijl, maar is onaantastbaar voor het Kremlin omdat hij geen politieke ambities heeft en evenmin een bezwarend verleden.
Joekos blijft dus in principe buiten schot, tenzij de bureaucraten de Russische kroonjuwelen willen hernationaliseren, de vrije markt helemaal willen fnuiken en de Russische beurs willen sluiten. De minister van Natuurlijke Rijkdommen, Vitali Artyukhov, opperde trouwens al om de licentie van Joekos af te pakken. Nationalisatie is dan een volgende logische volgende stap, maar dat is wellicht ook voor Poetin een brug te ver.
Of Simon Kukes op marsorders uit Moskou wacht om de business uit te bouwen? Kukes is een Amerikaan van Russisch-joodse origine die in 1977 naar de VS overliep. De doctorandus fysische chemie aan de vermaarde wetenschapsacademie van de Sovjet-Unie – het Mendelev Technical Institute – bouwde een topcarrière uit in de olie-industrie: eerst ging hij als technisch directeur aan de slag bij het Amerikaanse Phillips Petroleum. In 1986 stapte hij over naar Amoco, waar hij promoveerde tot directeur internationale Zaken. In 1995 keerde hij naar Moskou terug als vice-voorzitter van de afdeling Amoco-Eurazië. In 1996 trok hij naar Joekos, om een jaar later topman te worden van Tjoemen Oil, een ander groot Russisch oliebedrijf. Hij vocht een robbertje uit met BP om de controle over het oliebedrijf Sidanco, waarin BP een participatie had van 25 procent. BP verloor de strijd en BP-topman Lord Browne zwoer dat hij nooit nog een voet in Rusland zou zetten.
Maar Kukes wist de brokken te lijmen en verkocht aan BP de helft van TNK, het bedrijf dat ontstond uit de fusie van Tjoemen en Sidanco. Kukes kon zelfs het Kremlin overtuigen van de Britse overname, en dat met de hulp van de Britse premier Tony Blair.
Khodorkovski haalt hem nu dus wel heel snel weer aan boord van Joekos. Khodorkovski wist wellicht dat hij gearresteerd zou worden, en meent dat een tussenstop in de gevangenis een noodzakelijke stap is om de agenda op langere termijn te realiseren. Hij had zich zoals collega-oligarch Roman Abramovitch een voetbalclub kunnen kopen om pret te beleven in het Westen, maar Khodorkovski wil de toekomst van moedertje Rusland vormgeven. Khodorkovski wil vooral vermijden dat het kamp van de autocraten een tweederdemeerderheid in de doema, het Russische parlement, verovert. Want dan verdwijnt de voor Rusland liberale grondwet van 1993 in de prullenmand.
Daan Killemaes
Simon Kukes is onaantastbaar voor het Kremlin: hij heeft geen politieke ambities en evenmin een bezwarend verleden.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier