‘De Europese Unie was geen vergissing’

De Amerikaanse hoogleraar Barry Eichengreen is een vooraanstaand historicus en econoom met een scherpe mening. De brexit noemt hij “het resultaat van het strippen van de welvaartsstaat”. Het idee dat Donald Trump president van de Verenigde Staten kan worden, maakt hem doodsbang.

Berkeley-hoogleraar Barry Eichengreen werd wereldberoemd met zijn studie van de Grote Depressie in de Verenigde Staten. Vorig jaar verscheen zijn monumentale boek Hall of Mirrors, over de Europese integratie. De spanningen in Europa maken hem ongerust. Eichengreen heeft zo zijn mening over het populisme in de Verenigde Staten en de Europese Unie. De mogelijkheid dat in zijn eigen land Donald Trump president wordt, maakt hem zelfs “doodsbang”. “Ik weet niet of ik meer bezorgd ben over de mogelijke gevolgen voor de economie in de VS of over de gevolgen voor onze relatie met de wereld, voor het Amerikaanse buitenlands beleid.”

Wat is de economische impact van de Amerikaanse verkiezingen?

BARRY EICHENGREEN. “Dat is onmogelijk in te schatten zonder te weten wat de uitkomst is. Economisch gezien zou Trump de kandidaat van de onzekerheid zijn. Clinton is de kandidaat van de continuïteit, maar dan wel – naar ik vrees – met slechts een halfbakken economische groei, zoals we dat de afgelopen jaren hebben gezien.”

Durft u zich aan een voorspelling te wagen?

EICHENGREEN. “In het voorjaar heb ik een reeks openbare lezingen gegeven over de brexit. Ik heb het publiek telkens gerustgesteld. De kans op een brexit werd slechts ingeschat op 25 procent. Hetzelfde geldt voor de Republikeinse nominatie van Donald Trump. We weten nu: Trump is genomineerd en de brexit komt er. Trumps kansen worden als klein ingeschat. Maar het zou zeer onverstandig zijn uit te sluiten dat hij de verkiezingen kan winnen.”

Wat zouden de gevolgen zijn voor de financiële markten?

EICHENGREEN. “Ik denk dat ze dramatisch en negatief zouden zijn. Trump heeft al gesproken over de herschikking van de staatsschuld, waarvan de helft in handen is van buitenlanders. Als we november naderen en Trump wordt een serieuze kans toegedicht, dan zul je dat merken op de markten. Ik denk dat beleggers dan heel negatief reageren. De dollar en de financiële markten zouden zwaar onder druk komen.”

In vorige crises, ook die in de VS, bleek het land ironisch genoeg altijd weer een vluchtheuvel voor beleggers. Zou dat nu anders zijn?

EICHENGREEN. “Ik denk dat een machtsovername van Trump daar een einde aan kan maken. Ik denk dat er reden is om te twijfelen dat de Verenigde Staten met een president Trump nog worden beschouwd als een veilige haven. Dat zou weleens voorbij kunnen zijn.”

Waarom hebben beleggers problemen met Trump?

EICHENGREEN. “Er is niets dat investeerders meer haten dan onzekerheid. Trump is onzeker in zijn besluitvorming. We weten niet goed wat hij vindt, hoe zijn economisch beleid eruit zal zien. Zo zijn er vele, vele onzekerheden.”

Kan de financiële wereld gerust achterover leunen als Hillary Clinton wordt verkozen?

EICHENGREEN. “Ook daar spelen onzekerheden. We zullen moeten afwachten hoeveel Clinton van haar huidige standpunten in beleid wil omzetten. Ze heeft het over de terugkeer van Glass-Steagall, de wet die zakenbanken en algemene banken opsplitste. Ze is uitgesproken over vrijhandel en handelsovereenkomsten. Ze heeft universeel gratis onderwijs beloofd.”

Is dat geen campagne voor de bühne?

EICHENGREEN. “De vraag is of ze het Congres aan haar zijde krijgt. Dat geldt ook voor Trump. Hoewel slechts twee partijen het in de Verenigde Staten voor het zeggen hebben, moeten ze op dezelfde manier compromissen sluiten en onderhandelen als in Europa. Ook hier hebben we een verdeelde regering. De ene partij controleert het Witte Huis en de andere het Congres. Dat brengt veel onzekerheid en politieke verlamming. De economie groeit al heel lang slechts heel bescheiden.”

Een belangrijk deel van de bevolking merkt zelfs daar weinig van.

EICHENGREEN. “Het verklaart natuurlijk de ontwikkelingen in het Verenigd Koninkrijk en de VS, die heel vergelijkbaar zijn. Een aanzienlijk deel van de mensen, de arbeidersklasse in het Verenigd Koninkrijk en de middenklasse in de Verenigde Staten, is drie decennia achtergebleven. Ten onrechte worden immigranten en de Europese Unie met de vinger gewezen.”

Hoe komt het dat u zich hebt laten verrassen door de uitslag van het brexitreferendum?

EICHENGREEN. “Het was een verrassing voor iedereen die de kosten en de baten van de Europese integratie begreep. Het Britse publiek keek niet naar het kostenplaatje. Ik denk dat het een emotionele reactie is geweest van 51 procent van de Britse kiezers. Mensen baseerden zich niet op de feiten. Diepe frustratie is botgevierd op de EU. Daar ging het referendum over.”

Wie is de hoofdschuldige?

EICHENGREEN. “We kunnen het hele rondje van individuen en groepen afgaan. Toenmalig premier David Cameron heeft opgeroepen tot dat referendum. Ik denk dat Labour-leider Jeremy Corbyn ook schuld treft, omdat hij geen campagne heeft gevoerd. De pers – de roddelpers, maar ook zogenaamd respectabele kranten zoals The Telegraph – is schuldig omdat ze de feiten niet op een rijtje heeft gezet.”

Zijn politieke elites verantwoordelijk voor de diepe frustratie bij de Britse bevolking?

EICHENGREEN. “Ja. Het falen van de Britse regering om ??voldoende nieuwe woningen aan te bieden speelt mee. Mensen voelen zich weggedrukt door migranten. De financiering van de National Health Service (de nationale gezondheidszorg, nvdr) schiet sterk tekort, waardoor mensen denken dat ze geen dokters meer te zien krijgen. Publieke diensten werken niet toereikend. Terwijl mensen een buffer nodig hebben tussen het individu en de markt. Noem het gerust het resultaat van het strippen van de welvaartsstaat.”

Speelt de woede over bankiers en de onvrede over de zogenoemde financialisering van het leven ook een rol?

EICHENGREEN. “Financialisering gaat over de opmars van inkomensongelijkheid. In die zin speelt het indirect mee. Maar ik denk dat de boosheid zich primair richt op immigratie.”

Waar zal de brexit het meest pijn doen?

EICHENGREEN. “In het VK. De brexit zal in het bijzonder de Britse vastgoedsector en de financiële sector van het land treffen. De Bank of England heeft de ernst van de schok en de diepte van de komende recessie onderschat. En, belangrijker nog, ik denk dat de onzekerheid niet op korte termijn verdwijnt. Het duurt langer dan de meesten hadden voorspeld om artikel 50 in te roepen. Het ontvlechten van het VK en de EU en het aanknopen van nieuwe handels- en andere relaties zal veel langer duren dan mensen denken. De handelsbetrekkingen met de rest van de wereld komen pas daarna aan de beurt. Het VK zal lange tijd in een toestand van schijndood verkeren, waarin niet duidelijk is of het land nog EU-lid is.”

Is er een risico dat de economische problemen overslaan naar andere landen?

EICHENGREEN. “Ik kijk dan vooral naar Oost-Europa. Landen als Polen zijn sterk afhankelijk van de interne markt voor arbeid en diensten in het bijzonder. Ze hebben veel mensen werken in het VK. Het belangrijkste risico is dat andere landen ook uit de EU zullen willen. Die kans is weliswaar klein. Veel zal afhangen van hoe slordig de scheiding blijkt te zijn. De eerste aanwijzingen van de economische en politieke schade zullen andere potentiële vertrekkers afschrikken.

“De uitslag van het referendum is de meest serieuze uitdaging in vijftig jaar voor de Europese integratie. Ik denk dat een stap terug doen politiek én economisch veel ingewikkelder, duurder en rommeliger is dan de voorstanders dachten. Maar een nieuwe stap vooruit doen, in de richting van een federaal Europa met een Europese begroting en een Europese regering, zou ook ongelooflijk moeilijk zijn. Dus staat Europa in een ongemakkelijke spagaat tussen die twee uitersten. Ik denk dat dat niet zal veranderen. Dat betekent dat Europa geen streep kan trekken onder zijn crisis. Mijn prognose is dat Europa nog vijf of tien jaar zo door moet.”

Is dat erg? De EU is ooit gecreëerd om Duitsland in te kapselen en een nieuwe oorlog te voorkomen. Dat is gelukt, net als de creatie van een interne markt.

EICHENGREEN. “De EU is inderdaad gemaakt om die ongelooflijk belangrijke redenen. Er is sprake van een ongekend lange periode van vrede in Europa. Dus zelfs als de voortijdige overgang naar een monetaire unie een vergissing was, dan geldt dat niet voor de Europese Unie.”

Waarom zien we in de VS, het VK en de rest van Europa zoveel proteststemmers? Waar zijn ze het slachtoffer van?

EICHENGREEN. “De meningen daarover verschillen. Ik denk dat automatisering en globalisering verklaringen zijn voor de stijging van de ongelijkheid in de Verenigde Staten. De integratie van een miljard arbeiders in de opkomende markten in de wereldeconomie heeft een grote invloed op de banen van ongeschoolde werknemers in de ontwikkelde economieën. De concurrentie met de arbeiders in de opkomende markten is keihard.”

De enorme onvrede over politieke instituties en het politieke establishment, is dat iets nieuws?

EICHENGREEN. “Ik denk dat het heel gewoon is. In de Verenigde Staten was er in de late 19de eeuw een sterk verzet tegen de immigratie. Mensen kwamen in opstand tegen de regering, tegen de anonieme krachten van de markt, tegen banken. Iets soortgelijks zagen we in de jaren twintig, toen we in principe het land hadden gesloten voor nieuwe immigranten. Vandaag worden de problemen duidelijk niet goed aangepakt. De elites, de politici, hebben hun ogen gesloten voor wat gaande was op Main Street. Het resultaat is een onvoorspelbare wereld met referenda, nieuwe politieke partijen, enzovoort.”

Waarom duurde het zo lang voordat het aan de oppervlakte kwam? Mensen in de VS gaan er al decennialang niet meer op vooruit.

EICHENGREEN. “Het culmineerde in de financiële crisis. Maar het borrelde al langer. We hebben het probleem lang voor ons uit kunnen schuiven omdat mensen op krediet gingen leven. Geholpen door de lakse normen in kredietverlening staken mensen zich diep in de schulden voor huizen en andere aankopen. Mensen leefden boven hun stand. Na 2008 ontdekten we dat die situatie onhoudbaar was. Het deel van de winst dat naar arbeid gaat, wordt steeds kleiner. Nu zegt iedereen dat het beter was geweest als het probleem van de stagnerende lonen was aangepakt en de deregulering van het financiële systeem niet was doorgevoerd. Dat mensen training hadden moeten krijgen om zich aan te passen aan de globalisering. 2008 was een harde wake-upcall. Nu horen we mensen zoals de Britse premier Theresa May en Hillary Clinton praten over het belang van investeringen en onderwijs en opleiding.”

In de VS worden beide kandidaten door zes of zeven van de tien Amerikanen gehaat. Verbaast u dat?

EICHENGREEN. “Ik begrijp waarom zo veel mensen een hekel hebben aan Donald Trump, maar ook waarom hij zo veel mensen aanspreekt. Hij is de anti-establishmentpoliticus. Dat Clinton zoveel haat oproept, verbaast me. Ik vind haar heel sympathiek. Maar haar familie is een politieke dynastie in de maak. We leven duidelijk niet in een tijdperk waarin politieke dynastieën alom worden bewonderd. Ik denk dat ook meespeelt dat ze een vrouw en een sterke persoonlijkheid is. Veel kiezers kunnen dat niet aan.”

Gerben van der Marel

“De uitslag van het brexitreferendum is de meest serieuze uitdaging in vijftig jaar voor de Europese integratie”

“Vandaag worden de problemen duidelijk niet goed aangepakt. De elites, de politici, hebben hun ogen gesloten voor wat gaande was op Main Street. Het resultaat is een onvoorspelbare wereld met referenda, nieuwe politieke partijen, enzovoort”