De deeleconomie van toen

Groepsaankopen lijken iets van nu. Maar de deeleconomie bestaat al sinds de negentiende eeuw in de vorm van coöperaties. Dat is te zien in de expo Koop COOP! in Gent.

Een coöperatie is een vorm van zelforganisatie van producenten of verbruikers, die samen een oplossing zoeken voor gedeelde problemen. Al voor de Eerste Wereldoorlog experimenteerden sociale groepen en bewegingen ermee: arbeiders, landbouwers, patroons, winkeliers, katholieken, liberalen, anarchisten en socialisten.

Een van de bekendste voorbeelden is de Vooruit in Gent. Die begon in 1881 met een bakkerij. “De kwaliteit van het brood was in die tijd vaak lamentabel”, vertelt Paule Verbruggen, het hoofd publiekswerking van Amsab-Instituut voor Sociale Geschiedenis (ISG). “Het brood van Vooruit was niet per se goedkoper, maar wel van betere kwaliteit. Heel vlug breidde de socialistische coöperatie haar gamma uit met kruidenierswaren, steenkool, kledij, schoenen enzovoort. Ze richtte ook apotheken op.”

Eerste succesvolle keten

De coöperatie kwam tegemoet aan heel directe behoeften van het verpauperde fabrieksproletariaat en werd een gigantisch succes. “Vooruit betaalde zijn leden een paar keer per jaar een deel van de winst uit. In het begin kreeg je bonnen waarmee je producten van de coöperatie kon kopen. Later keerde ze contant geld uit. Ze voorzag ook in een soort sociale bescherming. Tegen een beperkte inleg kreeg je medische verzorging. Trouwe leden konden rekenen op een pensioentje en er was een kraambedfonds.” Een heel ander verhaal was dat van de Bank van het Volk. Die ging in de nasleep van de Grote Depressie over de kop.

De coöperatie was een geldmachine. Ze droeg bij tot de groei en de macht van de socialistische beweging. “Vooruit kon in korte tijd in heel Gent en omstreken winkels openen. In andere steden werd ze de promotor en de kredietverschaffer van regionaal beheerde coöperaties als het Koöperatief Verbond in Antwerpen en Volksrecht in Kortrijk. Er kwam ook een centrale aankoopcoöperatie, de Société Générale Coopérative (SGC), die de producten leverde onder het etiket COOP.”

“De COOP-winkels werden in de jaren twintig de eerste succesvolle keten van ons land. In de jaren zestig moesten ze de boeken sluiten toen de warenhuizen opkwamen. Die steunden op Amerikaanse modellen met een verkoop in grote hallen en zelfbediening. Vermoedelijk was ook hun kostenstructuur een stuk minder log.”

Maakbare maatschappij

Amsab-ISG toont in de store van Samen Sterker een selectie foto’s, films, cartoons en reclame van de coöperatieve winkels uit de jaren vijftig en zestig. Samen Sterker is een hedendaagse coöperatie die onder meer groepsaankopen doet voor elektrische fietsen, pellets en ledlampen, onder de vleugels van de socialistische beweging. “Amsab-ISG is niet de spreekbuis van Samen Sterker”, duidt Verbruggen. “De initiatiefnemers vroegen dat we vanuit onze wetenschappelijke achtergrond een kleine tentoonstelling zouden maken. In een prachtig, iconisch gebouw trouwens. Ons Huis op de Vrijdagmarkt in Gent huisvestte tot voor enkele jaren de coöperatieve apotheek van Vooruit. Ze bestaat nog altijd als coöperatie, maar zit in een veel groter pand. De coöperaties startten als een liberale uitvinding om de koopkracht te vergroten. Toch waren het de socialisten die er meester in werden.”

Koop COOP! loopt tot 31 augustus in Ons Huis in Gent.

Frederic Eelbode