Privilegiejacht ondermijnt de democratie en de economie

Kleine en grote belangengroepen bedingen van de overheid uitzonderingen, met grote voordelen voor hen, maar met kosten die maatschappelijk groter zijn dan de voordelen. Privilegiejacht ondermijnt de democratie, de vrije markt en de economische vooruitgang.

De wet-Major, het sociale statuut van de NMBS-medewerkers, gratis geneeskunde voor de politie, de weerstand tegen Uber, de belastingparadijzen voor grote multinationals, de redding van de banken. Het zijn slechts enkele recente voorbeelden van privilegies: uitzonderingen op de algemene spelregels van het naoorlogse westerse model van economische ordening.

Kleine en grote belangengroepen bedingen van de overheid uitzonderingen, met grote voordelen voor hen, maar met kosten die maatschappelijk groter zijn dan de voordelen. Die kosten worden wel uitgespreid over een grote massa, waardoor ze voor elkeen klein zijn. Dat doodt het besef ervan.

Privilegiejacht nam exponentieel toe

Dat proces van privilegiejacht op kosten van de maatschappij nam over de laatste decennia altijd maar exponentieel toe. Die oneindig veel kleine kosten worden dan wel heel groot. En dat laat zich voelen in de welvaart. Alle westerse landen lijden onder dat verstikkende euvel. Maar sommige veel meer dan andere.

Italië bijvoorbeeld. Jaren geleden probeerde de regering van Mario Monti de markten van producten, diensten en arbeid in Italië te liberaliseren, om de groei te bevorderen in een land waar het bruto binnenlands product (bbp) de laatste tien jaar daalde met 10 procent. Een stakende taxibestuurder verklaarde toen op de RAI dat als iedere beroepsgroep evengoed zou beschermd worden als zij, Italië beter af zou zijn. Het exact tegenovergestelde is het geval. Hoe meer bescherming van beroepsbelangen, hoe kleiner het bbp en de groei.

Het perfecte voorbeeld van volledig afgeschermde markten was het feodale tijdperk. De privilegies van het hof, de adel en de clerus bleven eeuwen ongewijzigd. Die privilegies werden gefinancierd door de boeren. Een vastgeroest systeem, waar groei vaak gedurende eeuwen onbestaand was. Geen wonder, omdat in dat systeem meer voor de een minder betekende voor de ander. Of economie als een zero-somspel.

De vrije markt is een positieve-somverhaal

De vrije markt houdt mededinging in. Die dekt behoeften tegen de laagste prijs. Zo blijft meer over om meer behoeften te dekken. Dit alles uiteraard in een juridisch kader. Vraagpatronen wijzigen door de tijd. De aanbodpatronen moeten dan worden aangepast. Maar ingevoerde beschermingen allerhande maken dat ofwel onmogelijk, ofwel vertragen ze dat proces, ofwel maken ze de aanpassing maatschappelijk veel duurder door het legaliseren van een compenserende bescherming. Een van de schuldigen is de huidige welvaartstaat die haar oorspronkelijke en lovenswaardige doeleinden ver is voorbijgegroeid.

De vrije markt zorgde ervoor dat het bbp in het Westen over de laatste zeventig jaar met een factor vier toenam. Daardoor werden meer mensen uit de armoede getrokken dan ooit tevoren. Cruciaal is dat de vrije markt een positieve-somverhaal is: beide partijen in een contract hebben er voordeel bij. Wat de een wint, komt niet ten koste van de ander, en omgekeerd. Dit in tegenstelling tot het verhaal van de Italiaanse taxibestuurder.

Zo slaagden in het naoorlogse Westen allerhande belangengroepen er meer en beter in het staatspaard voor hun kar te spannen. Daardoor werd het marktproces dat zijn kracht haalt uit gelijke kansen voor iedereen, gaandeweg verzwakt. Erger, die euvels worden vaak en ten onrechte toegeschreven aan het vrijemarktmechanisme zelf.

Die privilegies zijn van het negatieve-somtype: iedereen, behalve de belanghebbenden in kwestie, verliest eraan. En dat verlies wordt over de tijd veel groter dan de winst voor de beschermden. Het gaat hier niet enkel om monopolies en oligopolies in de markten van goederen en diensten. Ook een aantal beroepen, beroepsverenigingen, middenstandsorganisaties en vakbonden, zelfs populaire sporttakken, universiteiten, de politiek en partijen lijden aan dit euvel. En het is niet omdat het KBC-verhaal positief is afgelopen dat de totale kosten van de redding van de banken positief zijn.

Die processen worden door de Angelsaksers rent-seeking genoemd. Volgens de definitie van de Oxford Dictionary of Economics betekent dat het spenderen van tijd en geld, niet aan de productie van goederen en diensten, maar aan de poging de overheid ertoe te overhalen de wet te wijzigen, om zo zijn onderneming of organisatie winstgevender te maken.

Die wetgeving, vaak van fiscale of sociale aard, kan verschillende vormen aannemen, zoals subsidies, een wijziging in het wettelijke kader om concurrentie te verminderen, het tolereren of stimuleren van afspraken tussen producenten, het wettelijk verplicht maken van het gebruik van professionele diensten, of het met publiek geld stichten van honderden instituten en agentschappen, met vaak overlappende en vage doeleinden.

Privilegiejacht werkt corruptie in de hand

De schaal waarop die processen in westerse democratieën plaatsvonden, en de meestal verborgen nadelen ervan, blijven onbesproken. Als de taxisector beschermd is, worden nieuwe initiatieven als Uber afgeremd of verboden, met als gevolg een kleinere tewerkstelling en een hogere kostprijs voor de gebruiker. Ondertussen maakt wel ieder van ons deel uit van een of meer van zulke belangengroepen. Dat doodt het bewustzijn dat het hier om een negatieve-somverhaal gaat.

Daarbij dient te worden benadrukt dat de toekenning van een privilegie aan één groep niet wordt geneutraliseerd door een privilegietoekenning aan een andere groep. Misschien wel in politieke termen, maar in termen van groei en welvaart is dat de cumulatie van twee negatieve-somverhalen.

Omdat rent-seeking meestal achter de schermen plaatsvindt, wordt de impact ervan verwaarloosd. Maar privilegiejacht ondermijnt de democratie, de vrije markt en de economische vooruitgang. Daarenboven werkt het corruptie in de hand. De geleidelijke afschaffing of beperking van die privilegies, die over de tijd altijd maar zijn toegenomen, zou op termijn zorgen voor een aanzienlijke stijging in de groei, een toename van de staatsinkomsten en een vaak substantiële daling van de overheidsuitgaven.

Privilegiejacht is van alle tijden en alle landen. Maar niet alle landen belijden het geloof in de markt en de democratie. Het Westen wel. Rent-seeking staat daar haaks op. Groepsbelangen nestelen zich als parasieten in het maatschappelijke bestel, dat daardoor verzandt in een tirannie van het status-quo.

Een ironie is dat vaak zij die lippendienst bewijzen aan de markt, grote initiatiefnemers zijn om de wetgever voor hun kar te spannen. Dat probleem staat in de Verenigde Staten bekend onder het concept crony capitalism. Amerikaanse grootbanken zijn de grootste geldschieters van zowel de Democraten als de Republikeinen. En het is maar de vraag of de economische bijdrage van die Amerikaanse banken over de laatste twee decennia positief was. Geen wonder dat een recente Gallup-poll tot de bevinding kwam dat drie op de vier Amerkanen geloven dat de corruptie bij hun overheid aanzienlijk is.

Zoals de al vergeten Nobelprijswinnaar economie van 2015 Jean Tirole het zei: “Wij hebben een slanke maar sterke overheid nodig, die weerstand biedt aan lobby’s”. Piketty bestrijdt symptomen, Tirole de onderliggende ziekte.

Frank Boll, gedelegeerd bestuurder Ecofis, adviseur Robeco