De wisselwerking tussen geld en menselijk gedrag: ‘Het draait nooit alleen om geld’

Geld heeft een bijzondere uitwerking op mensen. Dankzij de financiële psychologie krijgen we steeds meer inzichten in de relatie tussen onze 
financiën en onze gevoelens en psyche. De vooraanstaande onderzoeker 
in dat veld Meghaan Lurtz vertelt wat die inzichten betekenen en waarom 
ze vaak op zich al genoeg zijn om ons welzijn te verhogen.

In het lijstje van hardnekkige taboes prijkt geld vaak ergens bovenaan. Voor de meeste mensen is het zelfs een groter taboe dan hun seksleven, blijkt uit onderzoek. Taboes zijn zelden goed voor de innerlijke mentaal-emotionele huishouding. Om beter zicht te krijgen op de wisselwerking tussen geld en de menselijke psyche en ons gedrag is er in de psychologie een specifieke tak in opmars: de financiële psychologie.

Die is evenwel niet te verwarren met gedragseconomie of behavioral finance. “Gedragseconomie is de algemene theorie over hoe mensen in onzekere omstandigheden tot beslissingen komen en behavioral finance past die principes toe binnen de financiële wereld. Het gaat dan over hoe het brein werkt en hoe mensen beslissingen nemen”, vertelt Meghaan Lurtz. Ze doceert financiële psychologie aan de Columbia University in New York en aan de Kansas State University. “Financiële psychologie gaat veel breder. Ze kijkt ook naar gevoelens, ervaringen uit het verleden, familiale context enzovoort. Ze biedt een meer holistische kijk op het hoe en waarom van menselijk gedrag rond geld en focust niet enkel op hoe het brein werkt en welk gedrag daaruit voortkomt.”

Geldverhaal

De term psychologie doet bij sommigen misschien een hartslag overslaan of zelfs het koud zweet uitbreken, maar die afschrik is niet nodig. “Er zijn verschillende scholen in de psychologie, dus ook in de financiële tak. Er is de school die mensen observeert, op zoek naar diagnoses van mentale stoornissen, en die probeert te verhelpen. Maar er is ook een school die enkel observeert, nieuwe bevindingen probeert te ontdekken en daarmee mensen die zich goed voelen nog beter wil doen voelen”, legt de onderzoeker uit. “We moeten opletten dat we normaal gedrag niet problematiseren. Het is volkomen normaal dat mensen slecht omgaan met geld, dat geld hen verwart en dat ze niet snappen waarom. Financiële psychologie draait erom dat gedrag te ontdekken en te begrijpen, niet om er ziektebeelden van te maken.”

Het oogpunt van de financiële psychologie is mensen meer inzichten te geven in de rol die geld speelt in alle facetten van hun leven. “Wat is mijn relatie met geld? Hoe beïnvloedt die mijn relatie met anderen? Wat is mijn ‘geldverhaal’? Het helpt om die zaken beter te begrijpen. Dat hoeft niet altijd met het doel te zijn een bepaald probleem op te lossen. Soms is het al goed om die zaken duidelijk voor de geest te hebben en bewust te maken wat onbewust was. Het probleem is dat mensen zo weinig over geld praten met familie, partners of anderen”, zegt Meghaan Lurtz. “Daarom hebben veel mensen niet de juiste woordenschat of denkkaders om hun geldverhaal of -overtuigingen in te zien. Toen mijn vader doorhad dat het mijn job is te praten over geld en gevoelens, was zijn reactie: ‘Klinkt als een nachtmerrie.’”

Het is te verklaren waarom onze relatie met geld zo verknipt kan zijn. “We hebben het niet zozeer met de cijfertjes moeilijk, maar eerder met de waarschijnlijkheden. Mensen hebben het lastig met kansberekening en onzekerheden. Iemand vertellen dat ze hun geld in een product moeten steken en gewoon twintig jaar moeten wachten, dat werkt niet voor de meeste mensen. In die twintig jaar kan zoveel gebeuren, zowel in je leven als met je geld. Daar komt bij dat er een hele resem aan financiële producten bestaat en dat de financiële sector niet altijd een veilige plek is voor spaarders en beleggers.”

Van generatie op generatie

Daarnaast bepalen talrijke factoren onze geldovertuigingen, zoals de tijdsgeest waarin we opgroeien. “Of dat tijdens een economische depressie of in tijden van sterke economische groei was, maakt een verschil. Financiële schokken zijn vaak ook maatschappelijke schokken en die hebben een blijvende indruk op mensen. Mijn grootmoeder groeide op tijdens de Grote Depressie van de jaren dertig. Zij wast nog altijd al haar plastic zakken uit om die te hergebruiken”, vertelt Meghaan Lurtz.

Naast de maatschappelijke achtergrond is iemands persoonlijke leven zeker zo bepalend. “Grote dingen die je overkomen, zoals ontslagen worden of de lotto winnen, zullen een effect hebben op hoe je met geld omgaat”, zegt de financieel psychologe. “Tijdens een van mijn lessen riep een student opeens uit dat hij snapte waarom zijn koelkast uitpuilde van de kaas. Hij groeide op in een gezin waar nooit genoeg voedsel op tafel kwam. Daardoor wil hij nu altijd meer voedsel in huis hebben dan hij en zijn gezin op kunnen. Hij zag dat verband pas in mijn les. Toen ik hem vroeg of hij daardoor minder eten zou kopen, zei hij van niet. Hij was gewoon tevreden dat hij wist waar het vandaan kwam. Zelfkennis is macht.”

Geldovertuigingen worden ook van generatie op generatie doorgegeven. “Hoe jouw ouders over geld praatten heeft invloed op jou, net zoals hoe hun ouders dat deden hen heeft beïnvloed. Zo ontstaan er generationele scripts rond geld”, legt ze uit. “Ik ben opgegroeid met de boodschap dat je als vrouw financieel op je eigen benen moet staan, dat je onder geen enkel beding mag afhangen van een ander. Daarom werd ik woest toen mijn vriend, nu mijn man, voorstelde een gezamenlijke bankrekening te nemen. ‘Jij wilt controle over mij en mijn geld’, dacht ik. Maar ik wist nooit echt waarom ik die boodschap van thuis had meegekregen, totdat ik voor mijn studie de geldovertuigingen van familieleden in kaart moest brengen en mijn moeder vertelde dat zowel zij, als mijn groot- en overgrootmoeder het financieel heel moeilijk gehad heeft, omdat hun man dronk of hen in de steek had gelaten. Dat verklaarde voor mij waarom ik zo woest reageerde op mijn mans voorstel”, vertelt ze. Dat inzicht in die geldovertuiging alleen is vaak genoeg. Je hoeft er niet meteen naar te handelen. “Het helpt je begrijpen waarom je op een bepaalde manier reageert op geld. En als je wilt, kun je kiezen om er anders op te reageren, maar dat hoeft zelfs niet. Mijn man en ik hebben nog altijd geen gezamenlijke bankrekening. Nu is dat gewoon een bewuste keuze van mij.”

Voor iedereen anders

Met de jaren heeft de financiële psychologie gemeenschappelijke kenmerken herkend bij mensen en hun geldovertuigingen. Die zijn samengebracht in categorieën, ook wel geldscripts genoemd (zie kader De vier geldscripts). “Er zijn verschillende manieren om de menselijke neigingen rond geld te omschrijven en te categoriseren. Het concept van geldscripts is daar eentje van, wat door wetenschappelijk onderzoek ondersteund is, maar het is ook maar instrument om het verband tussen wat mensen geloven en wat ze doen beter te begrijpen”, legt de onderzoeker uit. “Dat is de basis van psychologie: wat zijn je overtuigingen en hoe handel je daarnaar?”

Financiële psychologie heeft daarmee geen pasklare antwoorden voor iedereen. Inzicht krijgen in je geldovertuigingen loopt voor iedereen anders. Sommigen kunnen om met die inzichten. Voor anderen zijn die te zwaar, waardoor ze hulp nodig hebben om ze te plaatsen. Weer anderen gebruiken de inzichten om het over een andere boeg te gooien, om oude geldovertuigingen overboord te gooien en nieuwe te kweken, legt Meghaan Lurtz uit.

Er zijn verschillende manieren om die inzichten op te doen. “Er zijn heel veel goede boeken over verschenen (zie kader De financieel-psychologische leeslijst). Die kunnen al een eerste aanzet zijn om er voor jezelf wat dieper op in te gaan. Er heel bewust bij stilstaan kan een volgende stap zijn. Neem een halfuurtje de tijd om er rustig over na te denken. Wat leerde mijn moeder mij over geld? En mijn vader? Wat leerde hun relatie mij over geld? Waarom wil ik een bepaalde job? Stilstaan bij zulke dingen, kan al heel veel opleveren”, luidt het advies.

Steeds meer mainstream

In haar onderzoek spitst Meghaan Lurtz zich toe op de rol van financieel planners. Zij zijn bij uitstek, en bij uitbreiding alle financieel adviseurs, de geschikte partijen om het gesprek over geld aan te gaan. “Zolang mensen niet op een meer openlijke manier met elkaar over geld spreken, zijn onderzoek naar financiële psychologie, financieel planners en andere financieel adviseurs nodig om hen aan te moedigen dat wel te doen. Zij kunnen een veilige ruimte bieden waar mensen over geld kunnen praten”, legt ze uit. Al heeft ook de financiële sector daar nog een lange weg in af te leggen. “Die moet evenzeer leren over geld te praten.”

Inzichten uit de financiële psychologie worden steeds meer mainstream in de financiële sector, en zeker bij planners, merkt de onderzoeker op. “Ook consumenten hebben meer dan ooit behoefte aan een professionele relatie met iemand die hen bijstaat in geldzaken”, zegt ze. “Zo’n adviseur kan je niet beloven wat de financiële markten zullen doen, maar kan je wel bijstaan met je plannen, en oog blijven hebben voor je doelstellingen, los van wat de markten doen. Die hoeft ook niet altijd als eerste met advies te komen. Dat klinkt raar, aangezien we het over financieel adviseurs hebben, maar gewoon luisteren zonder iets te willen oplossen, doet vaak ook al veel.”

Rendementen staan in die relatie zeker niet bovenaan in de prioriteitenlijst van mensen. “Uit onderzoek blijkt dat communicatie, of het gebrek daaraan, de hoofdreden is waarom iemand weggaat bij haar of zijn financieel adviseur. Als je mensen laat kiezen tussen een adviseur met wie ze jaar na jaar de S&P 500 kloppen of iemand die hen zal bijstaan om hun persoonlijke en emotionele doelstellingen te helpen halen, kiest iedereen voor het tweede. Het draait nooit alleen maar om het geld.”